طراحی و معماری کتابخانه، از آنجاکه یک محیط علمی و آموزشی است بایستی با دقت نظر و ظرافت تمام، صورت بپذیرد. در طراحی کتابخانه، بخش‌های گوناگونی مثل سالن مطالعه، سرویس بهداشتی، بایگانی و غیره وجود دارد. هر کتابخانه می‌تواند با تاثیرپذیری از نقش رنگ‌ها و متغیرهای دیگری مثل درخشندگی، سبک طراحی و غیره، با توجه به اثرات روانشناختی این متغیرها، معنی تازه‌ای داشته باشد. در این مقاله از سایت چیدانه، به بررسی اصول و نکات مهم در طراحی سالن مطالعه کتابخانه می‌پردازیم.
درگذشته، کتابخانه‌ها را با توجه به سبک‌های موجود در آن زمان، به بهترین شکل می‌ساختند. مردمان گذشته معتقد بودند کتابخانه‌ها مکانی برای جستجو در اسرار هستی و شگفتی‌های آفرینش هستند و پیوندی ناگسستنی بین انسان و عرفان می‌سازند. امروزه نیز، معماران امروزی سعی دارند که کتابخانه‌ها را به نوعی طراحی کنند که لایق ذات این مکان‌ها باشد.
طراحی کتابخانه‌های عمومی، یکی از سخت‌ترین و باظرافت‌ترین خدماتی است که در زمینه طراحی فضای داخلی انجام می‌شود. یک کتابخانه، می‌تواند از جهتی مکانی عمومی باشد که تمام مردم از آن استفاده می‌کنند، از جهتی هم می‌تواند متعلق به یک مرکز تحقیقاتی یا آموزشی باشد که به‌صورت خصوصی فعالیت می‌کند. چیزی که در هر دوی این موارد واضح است، فضای داخلی آنها است. فضای داخلی یک کتابخانه عمومی یا خصوصی، باید به گونه‌ای باشد که فرد در هنگام مطالعه، احساس بودن در یک مکان کاملا آرام را داشته باشد؛ به گونه‌ای که در عین زیبایی عناصر، چیزی جلب‌توجه برای مراجعه‌کنندگان نکند. در ادامه به این موضوع بیشتر خواهیم پرداخت.
هر کتابخانه شامل دو بخش است:
مطلب بیشتر: 5 کتابخانه معتبر در تهران برای اهل کتاب
در برنامه‌ریزی طراحی یک فضای کتابخانه‌ای، بخش‌های زیر باید مدنظر قرار گیرند:
تالار مطالعه، به همراه فضایی برای کار و خواندن کتاب باید به راحتی در دسترس باشد و درنتیجه، تا حد امکان سطح کمتری را اشغال نماید. این شرایط در جابجایی کتاب هم موثر است. در کتابخانه‌ها، باید سیستم تابلوهای علایم واضح با حالت خوانا وجود داشته باشد تا قفسه‌های کتاب و محل ارائه خدمات را نشان دهد. برای افراد معمولی، دسترسی به محل‌های استفاده از کتاب و تالار مطالعه در طبقات مختلف باید از طریق پلکان صورت گیرد، اما برای معلولین و جابه‌جایی کتاب برای این دسته از افراد باید از آسانسور استفاده کرد. پهنای مسیرهای چرخش باید بیشتر از 2/1 متر و پهنای دسترسی به تالارهای مطالعه می‌تواند از طریق درهای کنترل‌شده مجهز به تجهیزات ایمنی و در صورت امکان، تنها یک ورودی و خروجی باشد. به خاطر دلایل امنیتی، درهای کنترلی باید نزدیک میز امانت، قسمت مرکزی اطلاعات کتابخانه واقع شوند.
تامین فضای کاری در کتابخانه‌ها به تعداد کاربران و توزیع افراد در هر رشته بستگی دارد. مکان‌های خاصی هم برای افراد معلول (استفاده کنندگان از صندلی چرخدار و کسانی که از ناحیه چشم آسیب دیده‌اند) و برای فعالیت‌های خاص (مطالعه میکروفیلم و تجهیزات پیشرفته، کامپیو‌ترهای شخصی و رایانه‌ها) وجود دارد. همچنین مکان‌هایی برای مطالعات فردی (اتاقک‌ها، کیوسک‌ها، اتاق‌های کار انفرادی) مورد نیاز است. محل‌های کار باید ترجیحاً در قسمت‌های روشن ساخته شوند. فضای مورد نیاز برای یک محل ساده مطالعه و کار 5/2 متر و برای کامپیوتر شخصی با محل کار؛ مقدار 4 متر است.
طراحی اتاق باید به‌گونه‌ای باشد که کودکان، بزرگسالان و جوانان را به خود جلب کند تا وقت خود را در فضاهای مجزا با پلان باز که مطالعات در آنجا انجام می‌شود، بگذرانند. مساحت زیر بنا به میزان اندازه مجموعه، بستگی دارد.
برای هر 10000 جلد کتاب باید زمینی به مساحت 300 مترمربع در نظر گرفت. هدف از این کار، فراهم کردن حداقل ابزار اطلاع‌رسانی به ازاء هر فرد است. معمولاً در طراحی کتابخانه، باید به استفاده از بخش‌های عمومی و باز قابل توسعه و چندمنظوره به شکل مربع که به صورت افقی سازماندهی شده‌اند و دارای ورودی جذاب و زیبایی هستند، توجه کرد.
این قسمت که به نگهداری و تقسیم‌بندی کتاب‌ها اختصاص دارد، یکی از اصلی‌ترین بخش‌های مورد نیاز در طراحی کتابخانه‌ها است. بهتر است این بخش در طبقه همکف و یا زیرزمین طراحی شده و امکان دسترسی به آن با سهولت انجام پذیرد. به دلیل بار زیاد کتاب‌ها (بار طبقات با قفسه‌های ثابت دست کم 5/7 کیلو نیوتون بر مترمربع و بار قفسه‌های متحرک دست کم 5/12 کیلو نیوتون بر مترمربع) و نیاز به کنترل هوا و تهویه مناسب؛ از قرار دادن این فضاها در طبقات جلوگیری شود. همچنین به خاطر نیاز فوق‌العاده به کنترل وضعیت دمایی، حمل و نقل، امور کارکنان و انعطاف‌پذیری، تغییرپذیری محدود، چیدن کتاب‌ها بر روی هم مثل یک برج، مناسب نیست. بهترین روش، تعیین مکان‌های مرتبط و تاحد امکان بزرگ و بدون اختلاف سطح است. تقسیم‌بندی میان مخازن ثابت و سیستم‌های فشرده متحرک، به شبکه ساختاری ستون‌ها بستگی دارد.
هوای داخل قسمت‌های مربوط به کاربران باید 2 ±20 درجه‌سانتیگراد با حدود 5± 50% رطوبت نسبی باشد و تعویض هوا به صورت 20 مترمکعب در ساعت برای هر نفر صورت پذیرد. این مقادیر را می‌توان بسته به شرایط هوائی، افزایش یا کاهش داد. همچنین هوای داخل طبقات بایگانی باید 2±18 درجه‌سانتیگراد با حدود 5± 50% رطوبت نسبی باشد و تعویض هوا به صورت 30 مترمکعب در ساعت صورت پذیرد. به‌طورکلی سطح رطوبت مطلوب در فضاها بین 45% و 55% است. تصفیه هوا برای از میان بردن و حذف هرگونه مواد مضر در اتمسفر (مثل گرد و غبار، SO2 , NOxو…) ضروری است.
با استفاده از مصالح دیوار با نسبت‌های مطلوب حفظ رطوبت و گرما، می‌توان از ضرورت استفاده از تهویه مطبوع کاست. گردش جزئی هوا برای جلوگیری از رشد کپک، بخصوص با قفسه‌های متحرک، ضروری است. مواد خاص (مثل اسلایدهای عکسبرداری، فیلم و رسانه‌های صوتی و اطلاعاتی به همراه کارت، نقشه‌ها و عکس‌های مهم) مستلزم هوای داخلی خاصی هستند.
حفظ امنیت در بخش‌های مربوط به استفاده‌کنندگان کتابخانه، بسیار ضروری است. اقدامات احتیاطی دربرابر خطر حریق باید مطابق با آیین‌نامه‌ها و مقررات ساختمان‌های دولتی و محلی باشد. نصب سیستم امنیتی در کتابخانه، از سرقت جلوگیری کرده و زمانی که زنگ خطر به صدا در می‌آید؛ خروجی‌های اضطراری توسط قفل‌های امنیتی برقی و اتوماتیک بدون نظارت انسان بسته می‌شوند. در شرایط خاص استفاده از درهای اضطراری ایمن خودکار به همراه اخطارهای صوتی-تصویری تاثیر چندانی نخواهد داشت.
متناسب با بخش‌های مختلفی که در کتابخانه‌ها طراحی می‌شوند، نظارت و کنترل نیز متفاوت خواهد بود:
1- امکانات داخل بخش کنترل‌شده شامل:
اطلاعات تالار مطالعه، کتابنامه‌ها، رایانه‌های قابل استفاده، کاتولوگ، ثبت‌نام و برگرداندن کتاب‌هایی که فقط داخل تالار مطالعه می‌توان از آنها استفاده کرد، وسایل و امکانات فتوکپی (در اتاق‌های جداگانه) قفسه‌های باز به روی عموم، محل‌های کار و در صورت لزوم منابع و مخزن‌های باز به روی دیگران.
2- امکانات خارج از بخش کنترل‌شده شامل:
رخت‌کن، سرویس‌های بهداشتی، تریا، بخش مطالعه روزنامه (مطبوعات)، اتاقی برای نمایشگاه، اتاق‌های سخنرانی و کنفرانس (تاحد امکان برای استفاده در خارج از ساعات کار کتابخانه)، بخش اطلاعات (سوالات اصلی و مهم)، فهرست‌های برگه‌ای و میکرومنشی، ترمینال‌های قابل استفاده برگه‌دان‌ها، یک قسمت برای بازگرداندن کتاب و بخشی برای جمع‌آوری کتاب‌های سفارشی؛ رزرو شده باشد.
بحث نور در کتابخانه‌ها از جمله موارد خاص و موردتوجه است که بایستی در هنگام طراحی در جهت استفاده بهینه از کاربری فضاها مدنظر باشد. قفسه‌های کتاب باید از نور مستقیم آفتاب، محافظت شده و کتاب‌های حساس در معرض نور کمتر از 50 لوکس قرار بگیرند. چراکه اشعه مافوق بنفش و تشعشع گرمائی، موجب خرابی کاغذ و شیرازه‌های کتاب خواهد شد. همچنین استفاده از پنجره‌های ثابت به‌دلیل جلوگیری از ورود گرد و خاک به داخل فضای مخزن کتاب، نسبت به پنجره‌های متحرک توصیه می‌شوند. نور مناسب برای اتاق‌های غیر مطالعه، 130-150 لوکس و برای مجموعه اداری و دفاتر کار؛ 500-250 لوکس در نظر گرفته شود.
مطلب پیشنهادی: خیره‌کننده‌ترین کتابخانه‌های جهان را بشناسید
در طراحی برخی کتابخانه‌ها، اتاق‌های مطالعه انفرادی وجود دارد که به لحاظ شخصی‌بودن این اتاق‌ها، نور موردنیاز با کلیدهای جداگانه و به صورت انفرادی قابل تنظیم بوده و در محدوده بین 850-300 لوکس هستند. برای خدمات‌‌رسانی بهتر و نشـان دادن قفسه‌های کتاب در کتابخانه‌های با سیستم باز، وجود یک سیستم راهنمائی روشن و واضح با علائم نوری که به راحتی خوانده می‌شوند نیز الزامی است.
کتابخانه به‌عنوان یک مرکز برقراری ارتباط برای تمام گروه‌های جامعه عمل می‌کند. طراحی کتابخانه‌ها در فضاهای شهری گاه به‌صورت عناصری نمادین در بافت شهر ظاهر می‌شوند و به دلیل استفاده تمامی اقشار جامعه از اینگونه فضاها، بایستی در ملاحظات طراحی آن دقت‌نظر کافی صورت پذیرد. همانطور که مشاهده کردید در این مقاله ما به اصول و نکات مهم در طراحی سالن مطالعه کتابخانه و استانداردهای طراحی کتابخانه به همراه شرح ریز فضاهای ضروری کتابخانه پرداختیم.