حاشیه عبارت است از نوارهای پهن و باریک ساده و یا پر نقش و نگار که در کناره‌ی قالی نقش بسته و متن فرش را در بر می‌گیرد و انواع حاشیه در فرش و قالی از عناصر ثابت، سنتی و اصیل در طرح فرش ایرانی است که نقش مهمی در زیبایی بصری فرش دارد. طراحان قالی ایران معتقدند انواع حاشیه فرش به عنوان پایه، اساس و زیر بنای طرح فرش است و اگر حاشیه نباشد، نظر بیننده بر روی طرح متمرکز نخواهد شد. در ادامه‌ی این مطلب از چیدانه شما را با انواع حاشیه قالی که شامل حاشیه فرش های دستباف و حاشیه فرش های ماشینی می‌شود، آشنا خواهیم کرد.
طراحان برای زیبایی حاشیه، قسمت‌های مختلفی را برای آن در نظر گرفته‌اند و به طور کلی بر اساس تناسبات معمول، حاشیه فرش های ماشینی و دستباف از دو بخش حاشیه اصلی و باریک تشکیل می‌شود که البته تعداد آنها همانطور که گفته شد متغییر است.
حاشیه اصلی به طور معمول پهن‌ترین حاشیه است و به آن حاشیه‌ی پهن، بزرگ یا میانی هم گفته می‌شود و طرفین آن محدود به یک یا دو و گاهی تا چهار حاشیه نوارگونه باریک است. خط‌های مرزی حاشیه‌ی اصلی گاهی راست است و گاهی کنگره‌ای است و پیچ و خم‌های متفاوتی دارد که از خط حاشیه‌های فرعی در یک یا دو طرف عبور کرده و در نقش آن پیشروی می‌کند.
حاشیه باریک یکی از اولین قسمت‌های بافت فرش است که به آن حاشیه کوچک و حاشیه کناری هم گفته می‌شود. حاشیه کناری در هر دو طرف حاشیه میانی واقع شده که از نظر اندازه در حدود نصف حاشیه میانی است و رنگ آن در مقایسه با حاشیه میانی متفاوت است. حاشیه‌های باریک دارای طرح‌ها و نقش و نگارهای بسیار ریز و کوچکی نیز هستند. لازم به ذکر است که طره هم پهنای باریکی است که در طرفین حاشیه کوچک قرار می‌گیرد و دارای نقشهای ساده و تکراری است.
انواع حاشیه فرش ایرانی براساس شیوه طراحی آن متفاوت است و انواع گوناگون آن به خصوص در رابطه با حاشیه پهن عبارتند از:
انواع حاشیه قالی از لحاظ وضعیت به معنی قالب‌بندی و ساخت بدنه اصلی حاشیه‌ی قالی است که مربوط به تمام اجزای حاشیه شده و قسمتی خاص را در بر نمی‌گیرد. انواع متداول حاشیه قالی از لحاظ وضعیت حاشیه ساده، حاشیه مرکب، حاشیه مداخل و حاشیه‌های آزاد است که طراح می‌تواند به دلخواه خود و درخور طرح متن، حاشیه‌ای را انتخاب و طراحی نماید.
قاعده کلی تقسیم‌بندی و تعیین اندازه در فرهنگ قالی بافی کشور این است که حاشیه از لحاظ ابعاد و اندازه باید یک سوم نصف عرض یا یک ششم کل عرض فرش باشد و به طورکلی می‌توان گفت که حاشیه 30 الی 40 درصد یک فرش را شامل می‌شود. این اندازه‌ها شامل نوار ساده باف دور قالی، طره‌ها و حاشیه‌های باریک و حاشیه پهن است.
طراحان با توجه به مدل و نوع فرشی که قرار است بافته شود، نقشهای متنوعی را در حاشیه فرش های دستباف و ماشینی مورد استفاده قرار می‌دهند که باید متناسب و هماهنگ با قسمت‌های دیگر فرش باشد. در شهرهای مختلف ایران انواع فرش با طرح‌های گوناگون بافته می‌شود که هر یک از آنها اصول و قواعد خاصی را در فرش و حاشیه‌های فرش پیاده می‌کنند که اصالت فرش بافته شده را بازگو می‌کند. در بسیاری از موارد نام خاصی برای انواع حاشیه فرش ایرانی دستباف و ماشینی بکار برده می‌شود که در سراسر مناطق در میان طراحان فرش رایج است و در زیر به آنها اشاره شده است.
عناصر اصلی تشکیل دهنده این حاشیه انواع اسلیمی‌ها، بندهای اسلیمی، سر اسلیمی‌ها با عناصر تزیینی مختلف به خصوص دهان اژدری هستند. در برخی نمونه‌ها اسلیمی‌های ماری برای پیوستگی عناصر بر متن حاشیه اضافه می‌شوند. این نوع حاشیه در فرش‌های منطقه اصفهان، نائین و کاشان که کاربرد عناصر اسلیمی در متن قالی متداول‌تر است، کاربرد دارد.
حاشیه کتیبه‌ای را ترکیبی از اشکال هندسی شش ضلعی در نقشه‌های شکسته و قاب‌هایی با خطوط منحنی در نقشه‌های گردان تشکیل می‌دهند و درون قاب‌ها را نگاره‌هایی مثل گل و گیاه، تصاویر جانوران، خطوط اسلیمی و درخت تشکیل می‌دهند که گاهی بدون پیوستگی در سراسر حاشیه تکرار می‌شوند. در برخی از نقشه‌ها به جای گل و گیاه و نگاره‌های دیگر، عبارت فارسی، احادیث، روایات، مضامین خاص، آیات قرآنی و یا اشعار بافته می‌شود. البته کتیبه در قالیبافی محل بافتن نام طراح، نام سفارش دهنده تولید قالی، نام بافنده و تاریخ بافت و همچنین محل استفاده فرش نیز بوده است.
حاشیه قابی‌بندی از اسلیمی‌های پهن گل‌داری تشکیل شده که مانند قابی گل‌های شاه عباسی را در آغوش گرفته‌اند. در داخل این اسلیمی‌های نیمه شکسته نیز فرم‌های ساده‌ای از گل‌های گرد و برگ‌ها دیده می‌شود.
این نوع حاشیه از قاب‌های منتظم هندسی کوچک و بزرگ همانند گره‌های هندسی دارای نقشمایه‌های مختلف تشکیل شده است. تزیینات داخل این قاب‌های هندسی می‌تواند متشکل از عناصر گردان و یا شکسته باشد. حاشیه قابی قابلیت تطبیق‌پذیری با انواع طرح‌ها را دارد و در طرح‌های لچک ترنج، افشان و محرابی استفاده می‌شود .
شکل کلی حاشیه سینوسی تداعی‌کننده منحنی سینوسی شکل است که حاشیه را به دو قسمت می‌کنند و این دو قسمت می‌تواند از لحاظ رنگی متفاوت ولی از لحاظ نقش و طرح یکسان باشد. در مجموع حاشیه‌ای متفاوت و پر کار است و تنوع و شکل ویژه آن حاشیه‌ای بدیع را به وجود آورده است.
حاشیه جانوری بیشتر در قالیچه‌های شکارگاه و در بعضی از قالی‌های لچک ترنج و افشان دیده می‌شود. عنصر قالب در اکثر این حاشیه‌ها، حیواناتی مثل شیر، پلنگ، گرگ، روباه، آهو، گوزن، خرگوش و پرندگان است که در اشکال و حالت گوناگون درحال نبرد و یا جست‌و‌خیز طراحی شده‌اند. عوامل تزیینی کمکی در حاشیه جانوری، اغلب بوته‌ها، انواع گل‌های شاه‌عباسی، پروانه، برگ‌های ختایی و اسلیمی‌ها هستند که در پر کردن فضاهای خالی نقش مهمی دارند .
گل‌های شاه عباسی، الله عباسی و پروانه‌ای به تعداد زیاد در کل حاشیه شاه عباسی به کار رفته است. در این حاشیه سایر عناصر مانند اسلیمی‌های پیچان و انواع حیوانات و پرندگان نیز دیده می‌شوند اما از لحاظ بصری به نسبت گل‌های شاه عباسی در درجه دوم قرار دارند.
در این حاشیه عناصر ختایی اعم از گل‌های متنوع و دسته برگ‌ها به همراه پرندگان و حیوانات دیگر از نظر بصری در یک درجه از اهمیت قرار دارند و از حیوانات برای پر کردن فضاهای خالی بین عناصر ختایی استفاده شده است. استفاده از فرم‌های انسانی، فرشتگان در حالت‌های مختلف و موجودات تخیلی، زیبایی خاصی به این حاشیه بخشیده است.
نگاره‌ی حاشیه‌ی بزرگ حاشیه ایلی به طور معمول قاب‌هایی است که چای‌دانی نام دارد و با گل و برگ‌هایی ویژه، طرح ماهی درهم و اسلیمی‌های شاخه شکسته تزئین می‌شود و نقش همه‌ی نگاره‌ها نیز با خط‌های شکسته است.
حاشیه ترکمنی از نظر طراحی بسیار مشهور است و اشکال هندسی بیشتر به صورت نگاره‌ها لوزی و هشت ضلعی‌هایی تکراری، زیبایی خاصی را به حاشیه ترکمنی بخشیده است. فرش‌های ترکمنی از نظر اندازه و سایز حاشیه متنوع هستند که این موضوع کاملا به نظر و علاقه‌ی طراح بستگی دارد.
در حاشیه سرخود به جای حاشیه با خط مستقیم و حاشیه‌های فرعی حاشیه‌ای پهن‌تر از معمول دیده می‌شود و با نقش‌هایی مثل شاخه پیچ‌ها، طاق‌نماها، گل‌های سه‌گانه، بته‌جقه و مادر و بچه دیده می‌شود. نقش این حاشیه گاهی به لچک‌ها می پیوندد و گاهی با متن و ترنج یکی می‌شود. حاشیه‌ی سرخود حاشیه‌ای ویژه‌ی کرمان است که پس از پایان جنگ جهانی دوم، از رونق معمول خود افتاد.
حاشیه شکسته به حاشیه سرخود گفته می‌شود که بر اساس نقش خود، حدود آن با خط‌های مستقیم مشخص نمی‌شود. این حاشیه در قالیچه‌های بولوردی حاشیه‌ای به کار می‌رود که به علت نگاره‌ی شاخه و برگ شکسته‌ی آن، به آن حاشیه‌ی شکسته می‌گویند.
حاشیه شیپوری حاشیه‌ای است که با نگاره شاخه‌ی تاک خمیده که با گل‌های شیپوری زینت یافته باشد.
حاشیه ظل السلطان حاشیه‌ای اصلی با نگاره‌ی شاخه تاک به همراه نیم گل اسلیمی با بته و شکوفه است.
حاشیه‌ی قاب قرآنی حاشیه‌ای با نقش نگاره‌های قرآنی است.
حاشیه قلمدانی حاشیه‌ای است که درون حاشیه‌های فرعی آن جابه‌جا، نگاره‌ی خط قلمدانی نقش شده باشد.
حاشیه موزاییک نقش مجموعه‌ای از نگاره‌های ریز هندسی شکل و همان شیوه‌ای است که در خاتم‌کاری و به گونه‌ای درکاشی معرق معمول است.
تزیین حاشیه‌ی بزرگ و کوچک با نقشهای هندسی گل و دیگر نگاره‌ها و خط‌های شکسته در نظمی خاص، از ویژگی فرش‌های نقش قفقازی حاشیه است که به حاشیه‌ی قوبا نیز معروف است.
حاشیه لوزی حاشیه‌ای با نقش نگاره‌های لوزی است که در قالیچه‌های بولوردی نیز دیده می‌شود.
در حاشیه افشان تکراری نقشه‌ی متن به گونه‌ای است که در حاشیه‌های باریک و پهن تکرار می‌شود و نقش اصلی حاشیه‌ی بزرگ نگاره‌هایی از حشره و برگ‌های گوناگون است.
در این طرح که از پته دوزی کرمان گرفته شده است نقش حاشیه‌ی بزرگ با نگاره‌هایی از سرو به صورت بته جقه در آمده و اسلیمی است. نقش گل‌ها و دسته گل‌ها نیز از حاشیه به صورت طره در متن پیش رفته است.
به حاشیه‌های بسیار پهن حاشیه دنب گلی گفته می‌شود.
حاشیه‌ای که به صورت جفت نیم قاب‌هایی کنار هم ردیف شده باشند را حاشیه تذهیبی می‌گویند.
در این نقش، حاشیه‌ی اصلی با نگاره شاخه تاک خمیده‌ی متقاطع که در محل تقاطع با گل‌های بزرگ شاخه اسلیمی آرایش شده باشد و همچنین نگاره توسباغه دیده می‌شود.
حاشیه دسته گلی نگاره‌هایی نقش می‌شود که مانند دسته گلی به چشم می‌آیند.
حاشیه زنجیره باف حاشیه‌ای معمولا باریک است که در آن نقش گلچه و برگ‌های ریز، پیوسته به صورت دانه‌های زنجیر بافته شده است.
در حاشیه باریک کنگره دار گل‌های کوچک هندسی، مانند حلقه‌های زنجیر، پیوسته به هم است و در حاشیه‌ی پهن، گاهی ترکیب تازه‌ای از نگاره‌های زمینه و یا نگاره فرش‌هایی با طرح گلدانی دیده می‌شود.
حاشیه سرابندی حاشیه‌ای با نقش خط‌های راه راه است که نگاره‌هایی از برگ مو و بته جقه‌هایی با شکوفه‌های ریز حاشیه‌های کوچک آن را تزیین می‌کند. از این نقش گاهی به صورت نقش چند حاشیه باریک با خط‌های جناقی در کنار حاشیه اصلی استفاده می‌شود.
در حاشیه شاپرکی، ردیفی از نقش پروانه‌ها در حاشیه‌های باریک و در کنار زمینه و کناره‌ی فرش، به چشم می‌خورد.
حاشیه کشکولی حاشیه بزرگی است که از نگاره‌های دو قاب کوچک و بزرگ که در کنار هم به طور یک در میان نقش می‌شود. قاب کوچک هشت‌پر است و نقشهای از گل‌های ریز آن را در برگرفته و نقشهای بزرگ یادآور کشکول درویش است.
در حاشیه درباری نوار پهن‌تر از معمول و حاشیه‌ی سرخود است که با جلوه‌ی نگاره‌های در برابر متن، مستقل به نظر می‌رسد.
حاشیه اراک حاشیه‌ای بزرگ با ترکیبی از نگاره‌ی برگ‌های نخل و اسلیمی‌ها است.
در حاشیه تبریزی نقش حاشیه بزرگ است و نگاره کتیبه‌ها و قاب‌ها یک در میان طرح شده است.
در حاشیه‌ی دندان موشی، نگاره دندان‌موشی به کار رفته است.
در این طرح نقش حاشیه بزرگ، نگاره‌ی کتیبه‌هایی است که به کتیبه مستوفی معروف است.
حاشیه طرح هراتی بر اساس نگاره‌های حاشیه‌ی ایلی اما با دگرگونی‌های، بافته شده که در فرش‌هایی با طرح ریزه‌ماهی، لچک ترنج، ماهی درهم فراهان و همچنین فرش‌های بیجار، تبریز و همدان دیده می‌شود.
حاشیه بختیاری حاشیه‌ای ساده با تکرار نگارهای مستطیل شکل است که دو ضلع کوچک آن منحنی‌هایی دارد.
در حاشیه جوشقان حاشیه اصلی باریک‌تر از معمول و دو حاشیه‌ی باریک در دو طرف است.
طرح گوبلن در حاشیه طرحی با ردیف خط‌های پهن و کوتاه به فاصله‌های منظم از هم است که دو سر هر یک از خط‌ها، اندکی خمیدگی و نامتقارنی دارد و فاصله‌ی خط‌ها و درون خمیدگی‌ها با نقش گل تزئین می‌شود.
طرح مستوفی در حاشیه از طرح‌های کهن بیجار است که در آن حاشیه‌ی بزرگ از دو طرف به حاشیه‌های کوچک دوگانه می‌پیوندد.
همانطور که در این مطلب از چیدانه گفته شد، انواع حاشیه در فرش به بیننده این امکان را می‌دهد تا نقش‌ها را در محدوده‌ی زمینه خوب درک کند. تبعیت کامل حاشیه از متن و تناسب و هماهنگی آن از لحاظ نقش، رنگ‌آمیزی و ابعاد نیز از مواردی است که به طور معمول در نقشه فرش ایرانی دیده می‌شود. برای آشنایی بیشتر می‌توانید انواع حاشیه قالی را در محصولات متخصصین فرش چیدانه مشاهده کنید.
مطالب مرتبط: