اگر از عاشقان فرش‌های سنتی با نقوش ایرانی و اصیل باشید حتما نام گبه و فرش‌گبه به گوشتان خورده است. گبه که به قالیچه خرسک هم معروف است از جنس همان قالی، اما با پرزهایی بلندتر است. گبه‌های ایرانی معمولا هنر دست عشایر مناطق مختلف هستند که با نقوش خاص و رنگ‌بندی‌های طبیعی خود انرژی بکر و خالصی به چیدمان و دکوراسیون می‌بخشند. نقش و نگاره‌هایی که بر روی گبه بافته می‌شود به صورت ذهنی‌باف، بدون نقشه و با الهام از طبیعت پیرامون هستند. این نقش‌ها هرکدام مفهومی عمیق و بااصالت را به دوش می‌کشند. در این مطلب با همراهی کارشناسان مجموعه فرش ذوالانواری به بررسی انواع طرح و نقش گبه پرداخته‌ایم. اگر کنجکاوید بدانید که در پس هرکدام از نقوش معروف گبه چه معنایی نهفته است با ما همراه باشید.
اولین گبه‌هایی که به دست بافندگان تولید شدند برای مصرف و نیاز شخصی بودند. به همین دلیل اغلب آن‌ها ساده و با الهام از طبیعت پیرامون بافته می‌شدند، اما به مرور زمان و با تجاری شدن گبه بافندگان هنرمند آن با خلاقیت و الهام از طبیعت، بر پیکره گبه‌ها نقش‌هایی مثال‌زدنی نشاندند. به طوری که امروز آوازه گبه ایرانی به گوش تمام هنردوستان و عاشقان فرش و قالی در سرتاسر جهان رسیده است.
اگر در اینترنت سرچ کوتاهی داشته باشید و شکل و شمایل گبه‌های ایرانی را تماشا کنید، با یک قیاس ساده متوجه می‌شوید که با سمت و سو گرفتن ذائقه عمومی به سمت مدرنیته، انواع طرح و نقش گبه‌ها هم رنگ و روح تازه‌ای گرفته‌اند. در حقیقت این روزها گبه دستباف مدرن طرفداران بسیاری پیدا کرده است. شاید در دو یا سه دهه گذشته نقوش گبه به چند طرح خاص محدود می‌شد، اما از آنجایی که کیفیت تولید هر کالایی بایستی به مذاق مشتری خوش بیاید امروزه نقشه و بافت گبه‌ها به گونه‌ای است که با هر سبکی از دکوراسیون جور دربیاید و به فضای خانه زیبایی دوچندانی ببخشد. انواع طرح و نقش گبه‌ها که نسبت به مابقی نقوش معروف‌تر هستند به شرح زیر است:
در باور اقوام آریایی خورشید نماد میترا یا ایزدمهر است. در حقیقت خورشیدی که در آسمان می‌درخشد از گذشته تا به امروز نشانگر روشنایی و نور، مهر و خوش‌اقبالی بوده است. ایرانیان خورشید را به نام «مهر» ستایش می‌کردند و به آن سوگند می‌خوردند. در دستبافه‌های ایرانی خورشید به اشکال هندسی مختلفی از جمله شمسه، دایره، چلیپا و … حضور دارد. به همین دلیل ایلات و عشایر ایرانی که به طرزی استادانه و مفهومی نقوش خود را در دل فرش و گبه می‌کارند از نماد خورشید زیاد استفاده می‌کنند.
گبه طرح شیر و شیرسنگی در میان ایلات و عشایر هنرمند و طبیعت‌نواز بختیاری جایگاه خاصی دارد. اهالی این قوم شیر را نمادی از شجاعت، دلاوری و قهرمانی می‌دانند و این آیین اصیل و سنتی را در بافت فرش‌ها، قالی‌ها و گبه‌های خود نیز یادآور می‌شوند. در این مدل گبه نقش یک شیر یا شیرسنگی طراحی شده و در پیرامون آن المان‌های دیگری وجود دارند که زیبایی و اصالت گبه طرح شیر را تکمیل می‌کنند.
شاید یکی از سنتی‌ترین و پرطرفدارترین طرح‌های گبه همین طرح خشتی باشد. این نقش بیشتر در بین بافندگان فارس و بختیاری رواج دارد. در طرح خشتی قاب‌های متعددی را می‌بینید که هرکدام از آن‌ها طرحی سازگار با دیگری دارد، به گونه‌ای که اگر چند قدم دورتر بایستید و مجموع نقشه آن را تماشا کنید یک انسجام درونی و زیبا در آن می‌یابید.
این قاب‌ها یا خشت‌ها در بافت گبه می‌توانند منظم یا نامنظم باشند. درواقع این بافنده است که تصمیم می‌گیرد که روحی در جان گبه بدمد و چه نقشی بر تن آن بنشاند. اگر الگوی هرکدام از خشت‌ها تکراری نباشد در هر خانه محتوایی را می‌بینیم که با خانه کناری‌اش متفاوت است. در هر خشت چهارگوش نقش‌مایه‌هایی مانند گلدان، بید، پرندگان و حیوانات، بته جقه و … بافته می‌شود و هماهنگی میان مفهوم و طرح و رنگ این خانه‌ها بسیار شگفت‌انگیز است.
اما برمی‌گردیم به موضوع اصلی! دلیل نامگذاری طرح خشتی چیست؟ واقعیت آن است که خانه‌ها و ابنیه قدیمی و تاریخی ایران از خشت و گل ساخته می‌شدند. قدمت گبه ایرانی نیز بسیار دور و دراز است و نقش خشتی آن به تاریخ معماری و باستانی ایران اشاره دارد. هریک از این نقش‌های مهندسی ممکن است با یکدیگر متفاوت باشند اما در مجموع یک تصویر بسیار زیبا و هارمونیک را خواهند ساخت. به دلیل آن که گبه‌های خشتی نقوشی شلوغ و پرحرارت دارند بهتر است در دکوراسیون‌های ساده و مینیمال استفاده شوند تا جذابیت آن‌ها بیشتر به چشم بیاید.
یکی از نقوش عارفانه و پرمعنای گبه، طرح خانه درهم است. به راستی که هنر فرشبافی یکی از زیباترین و معنوی‌ترین هنرهاست و یک فرشباف می‌تواند با تخیلات ذهنی و باورهای روحانی خود خالق نقوشی باشد که هر انسانی را به حیرت وادارد. در طرح خانه درهم و در میانه خانه‌ها، طرح‌هایی نقش می‌بندد که به مراحل زندگی از آغاز تا پایان آن یعنی دستیابی به گوهر فطرت و وجود آدمی اشاره می‌کند.
فرش دستباف ایلیاتی رنگ و روح دیگری دارد. ایلات و عشایر برای طبیعت و زیبایی‌های آن احترام زیادی قائلند. آن‌ها عشق به طبیعت را در آثار هنری و صنایع دستی خود نیز ابراز می‌کنند. طرح درخت از آن نقوش محبوب میان گبه‌دوستان است که در آن از انواع مختلفی از درختان استفاده می‌شود. اما دو درخت «سرو» و «بید» که اولی سمبلی از شادی و پیروزی و دومی نمادی از غم و اندوه است بیشترین کاربرد را در گبه‌بافی دارند.
سرو نمادی از پایداری، آزادگی و زندگی است و در فرهنگ ایرانی جایگاه ویژه‌ای دارد. این درخت بعنوان یک درخت بلندقامت و همیشه سبز شناخته شده است که در سرمای شدید هم پایدار است. در حقیقت این درخت برخلاف درختان دیگر با فشارهای داخلی و خارجی به چپ و راست منحرف نمی‌شود و به رشد خود ادامه می‌دهد. به همین جهت است که ایرانیان باستان آن را الگوی مقاومت و پایداری تلقی می‌کردند و در فرش و قالی‌های بسیاری نقش سرو بعنوان یک عنصر نمادین دیده می‌شود.
شاید برایتان جالب باشد که بدانید گبه‌های طرح هندسی ابتدا به صورت ذهنی بافته می‌شوند. یعنی در ابتدا بافنده گبه را به قسمت‌های مختلف تقسیم کرده و سپس در هر قسمت نقشه مخصوص به خود را پیاده می‌کند. در آخر مجموع این نقش‌ها در کنار هم یک طرح انتزاعی و هندسی را تشکیل می‌دهد که نه تنها نامنظم نیست، بلکه بسیار موزون و هماهنگ خواهد بود. ذهنی‌بافی یکی از هنرهای حیرت‌انگیز بافندگان حرفه‌ای و قدیمی گبه است.
احتمالا تا به اینجای مقاله و با دیدن انواع طرح و نقش گبه دریافته‌اید که هنرمندان گبه‌باف غالبا با الهام گرفتن از طبیعت و شگفتی‌های آن به نقش‌زنی گبه می‌پردازند. در گبه‌های چهارفصل معمولا سطح گبه را به چهارقسمت تقسیم می‌کنند و در هر قسمت چهره‌ای از یک فصل سال را به تصویر می‌شکند. گاهی اوقات هم در این طرح یک درخت بزرگ وجود دارد که چهار فصل را در خود نمایان می‌کند. گبه چهارفصل در دکوراسیون‌های مدرن و امروزی نیز جایگاه ویژه‌ای دارد و به سبک و حال و هوای این نوع چیدمان نزدیکتر است.
در گبه ایلاتی روح زندگی عشایری جریان دارد. در میان انواع طرح و نقش گبه، طرح ایلاتی است که با الهام گرفتن از طبیعت پیرامونی محل زندگی ایلات و عشایر بافته می‌شود. این طرح زیبا اغلب در میان قاب‌های مستطیلی، لوزی، مربع، دایره و بیضی قرار دارد و هرکدام از قاب‌های آن با نقوش اصیل و تاریخی ایرانی تزئین شده‌اند.
گبه‌بافی هنر اصیل و تاریخی ایران است. بافندگان گبه با الهام گرفتن از طبیعت و اشیاء پیرامونی، باورها و اعتقادات و آداب و رسوم خود دست به تولید گبه‌هایی می‌زنند که بسیاری از نقش و نگاره‌های آن به قدری زنده و چشمگیر است که هوش از سر می‌برد. در این مقاله به معرفی انواع طرح و نقش گبه پرداختیم و سعی کردیم پرده از راز این نقوش و پشتوانه تاریخی آن برداریم.
شرکت فرش ذوالانواری که با نام «پدر گبه جهان» نیز شناخته شده است با استفاده از رنگرزی طبیعی و مرغوبترین نوع پشم دستریس، به تولید طرح‌هایی متناسب با دکوراسیون امروزی می‌پردازد. حالا که با گبه و طرح‌های ظریف، هنرمندانه و معنادار آن آشنا شدید می‌توانید مدل‌های جذاب و متنوعی از آن را در صفحه پروفایل مجموعه فرش ذوالانواری مشاهده کنید.
در راستای کسب اطلاعات و شناخت بیشتر درباره گبه می‌توانید مطالب تفاوت گبه و گلیم و انواع گبه دستباف را نیز مطالعه کنید.