کسی به طور دقیق نمی‌داند نام «گبه» از کجا آمده است و چرا به این نام معروف است. عده‌ای از زبان‌شناسان معتقدند که این کلمه بمعنای ضخیم، درشت، سفت و چیزی شبیه به این‌ها بوده است. زیرا گبه درشت‌باف و پرزبلند است. این قالی در گذشته بعنوان زیراندازی برای ایلات و عشایر استفاده می‌شد و از نفوذ سرمای زمین به بدن آن‌ها جلوگیری می‌کرد. نقش و نگاره‌هایی که بر روی گبه‌ها ثبت می‌شود گاه از روی طرح و نقشه اولیه و گاه بصورت ذهنی‌باف است. اما گبه‌های ذهنی‌باف چه ویژگی‌هایی دارند و توسط چه کسانی تولید می‌شوند؟ در این مطلب با ما باشید تا با همراهی مجموعه فرش ذوالانواری به بررسی بیشتر این گبه‌های خاص و منحصربفرد بپردازیم.
تابجال درمورد بداهه‌نوازی موزیسین‌ها فکر کرده‌اید؟ یک موسیقی‌دان زمانی می‌تواند یک قطعه هنرمندانه و دلچسب خلق کند که در وهله اول با الفبای موسیقی آشنایی کامل داشته باشد. سپس به دستگاه‌ها و مقام‌ها و تمام اصول و پایه ساز خود مسلط شود و آن قطعه را آنقدر تمرین و تکرار کند که بدون نگاه کردن به نت‌ها بتواند آن را از بر بنوازد. سپس طبق خلاقیت و ذوق هنری خود در آن قطعه دخل و تصرف می‌کند و به طرزی دلنشین و گوش‌نواز بخشی از قسمت‌های آن را تغییر می‌دهد. فرشبافی ذهنی هم یک چنین روندی را طی می‌کند.
عده‌ای از اهالی صنعت فرشبافی به شدت مخالف بداهه‌بافی هستند. آن‌ها اعتقاد دارند که بافندگان اگر از روی مدل‌های ذهنی خود دست به فرشبافی بزنند فرش‌هایی ناقرینه، کج و معوج و پرنقص خلق می‌کنند. البته که این عقیده آنچنان هم بیراه نیست. عده‌ای از بافندگان که هنوز تسلط کاملی بر روی نقش و نقش‌مایه‌ها ندارند نمی‌توانند آنچنان که باید و شاید موفقت‌آمیز عمل کنند. فرشبافی به صورت بداهه و ذهنی نیاز به تسلط بسیار بالا بر روی اصول و قواعد طرح و نقشه‌های پیشین دارد.
اما نیازی نیست که تمام فرش‌ها، قالی و قالیچه و گبه‌ها همگی متقارن و یکنواخت باشند. گاهی بکار انداختن قوه خیال و خلاقیت و ایجاد تنوع در طرح می‌تواند بافنده را به نقشه‌ای جدید و منحصربفرد برساند. نقشه‌ای که بسیاری از مواقع مانند یک امضا پای کار بافنده است.
گبه‌های ذهنی‌باف حاصل نوآفرینی هنرمندانه خالقان خود هستند. این گبه‌ها بسیار ارزشمندند، زیرا به دست کسانی بافته شده‌اند که در این زمینه بسیار توانا و کارآزموده هستند. ذهنی‌بافی هنری است که اگر کسی از پس آن به درستی بربیاید می‌تواند در تولید نقش و نگاره‌های تازه خوش بدرخشد. گبه‌های ذهنی‌باف از سنت‌ها و تکرارهای گذشته آزاد هستند. بافندگانی که نقوش فرش و گبه خود را بداهه و از روی طبع و هنر می‌آفرینند یادگاری گرانبها از خود به جای می‌گذارند. وقتی یک بافنده طرحی تازه را نقش می‌زند آن را برای دیگران به میراث می‌گذارد تا پس از او بافندگان دیگر این نقشه را به نسل‌های دیگر منتقل کنند.
گبه‌های ذهنی‌باف هیچ محدودیتی در موضوع و محتوا ندارند. ذهن یک بافنده آزاد است تا به هرکجا که اشتیاق دارد پرواز کند و هرچه را که دوست دارد بر تن گبه بنشاند در خیالات خود به تصویر بکشد. یک بافنده ذهنی‌باف باید از قوه تخیل خوبی برخوردار باشد و بتواند ذهنیاتش را به درستی بر روی فرش پیاده کند. گاهی اوقات بافنده‌ها از پیرامون خود الهام می‌گیرند.
مثلا عده‌ای از آن‌ها طبیعت اطراف خود را نقش می‌زنند، برخی دیگر پندارها و اخلاقیات را تصویر می‌کنند و دسته‌ای دیگر با قصه‌پردازی‌های ذهنی گبه خود را تبدیل به تابلویی سرشار از داستان‌های پیوسته می‌کنند. بافندگانی نیز هستند که آرزوهای خود را در قالب نقش گبه به تصویر می‌شکند. مانند نقش چادر که احتمالا بمعنای داشتن یک سرپناه بوده و یا نقش انسان که نمایانگر جایگاه خانواده یا یار و معشوقه بوده است. همه این نقوش زیبا و دلپذیر هستند، باید دید که به دست چه کسی بافته می‌شوند.
واژه «منحصربفرد» در اینجا به طور تمام و کمال صدق می‌کند. امکان ندارد دو بافنده یک نقش را از بر کنند و ببافند و در نهایت آن دو فرش شبیه به هم از آب دربیایند. هیچ دو فرشی به هم شبیه نیستند، حتی دو فرش که هردو حاصل دست یک بافنده هستند ممکن است با هم متفاوت باشند. برخی گبه‌های عشایری طرح ثابت و یکسان ندارند و بافنده به صورت انتزاعی و ذهنی به طرح و رنگ آن شکل می‌دهد. او بنا بر قریحه و ذوق هنری خود سعی می‌کند گبه‌ای ببافد که شبیه به هیچ گبه‌ای نباشد. چون بافنده خالق نهایی اثر خویش است می‌تواند در رنگ‌بندی‌ها و جایگذاری موتیف‌ها تصرف کند. از این روست که برخی طرح‌ها به نام بافندگان خود معروف هستند.
اگر قرار باشد گبه‌ها بعنوان یک کالای تجاری شناخته شوند باید در طرح و نقشه‌های سنتی و قدیمی آن دخل و تصرف‌هایی صورت بگیرد که با سلیقه نسل جدید نیز تناسب خوبی داشته باشند. طرح‌های قدیمی و معروف در دنیای فرش و گبه بسیار زیبا و چشم‌نواز هستند و هنر دیرینه و اصیل ایرانی را به رخ می‌کشند. اما شاید این نقوش با ذائقه عمومی همخوانی نداشته باشند و با همه دکوراسیون‌ها ست نشوند. گبه‌های ذهنی‌باف این مزیت را دارند که می‌توانند بدون هیچ قید و بندی از سنتی بودن فاصله بگیرند و به سمت مدرنیته بروند.
قرار نیست همیشه به استفاده از طرح‌های شیر و حوض و ترنج و خورشید و … پایبند باشیم، گاهی بهتر است راه‌های جدیدتری را امتحان کنیم و رنگ و روح تازه‌ای به محیط اطرافمان ببخشیم. بسیاری از منتقدان ذهنی‌بافی مفهوم اصالت را با قدمت اشتباه می‌گیرند. آن‌ها فکر می‌کنند که نقوش اصیل ایرانی همان نقوش تکراری هستند که همه می‌شناسند. بهمین خاطر برای آن که این نقوش به حاشیه نروند و طرح‌های جدیدتر فرصت خودنمایی نداشته باشند با قدرت تمام با ذهنی‌بافی و فرصت دادن به بافندگان خوش‌قریحه و هنرمند مبارزه می‌کنند. اما واقعیت این است که هر طرح اصیل و ارزشمندی از یک ابتکار سرچشمه گرفته است. در دنیای امروز که همه به دنبال تنوع هستند و از تکرار فراری‌اند گبه‌های ذهنی‌باف با مدل‌ها و طرح‌های تازه جایگاه ویژه‌ای خواهند داشت.
قرار نیست همه گبه‌ها از روی یک الگوریتم تکراری تولید شوند و پیکربندی و رنگ‌آمیزی آن‌ها همیشه به یک شکل باشد. تغییر و اصلاح الگوهای پیشین همان چیزی است که بافندگان همواره به دنبال آن هستند. رنگ‌آمیزی گبه نزد عشایر جایگاه ویژه‌ای دارد. هرکدام از رنگ‌ها نماد مفهوم خاصی هستند و روانشناسی متفاوتی دارند. بعنوان مثال رنگ زرد نماد جوانی، نور و روشنایی است، رنگ آبی بمعنی ایمان و سمبل جاودانی است و یا رنگ قرمز سمبل حیات و هیجان و شورش است.
یک گبه ذهنی‌باف می‌تواند با دخل و تصرفی که در عادت‌های پیشین ایجاد می‌کند رضایت هر نوع مشتری با هر سلیقه‌ای را جلب کند. درواقع بداهه‌بافی به استحکام سنت و قدمت گبه‌بافی کمک بسزایی می‌کند. البته اگر این ذهنی‌بافی به درستی و توسط یک استادکار انجام شده باشد.
ذهنی‌بافی یا بداهه‌بافی در دنیای فرش یک موضوع حساس و تخصصی است. بافندگان متبحر و استادان ورزیده در صنعت فرشبافی می‌توانند با تکیه بر دانش، تجربه و احساسات درونی خود نقوشی بیافرینند که با نمونه‌های پیشین خود متفاوت است. نقوشی تازه که از ذهن و خلاقیت بافنده آن سرچشمه گرفته و می‌تواند میراثی گرانبها برای نسل‌های بعد به شمار بیاید. گبه‌های ذهنی‌باف توسط بافندگان ماهر و کارآزموده تولید می‌شوند و امروزه به یکی از پرطرفدارترین گبه‌ها تبدیل شده‌اند.
مجموعه فرش ذوالانواری تولید کننده دستبافته‌های عشایری در دو سبک کلاسیک و مدرن، دارنده عنوان “پدر گبه جهان" از نمایشگاه دموتکس آلمان اولین و تنها دارنده نشان محصول سبز سال و ارگانیک در زمینه فرش دستباف در دنیا از شرکت اکوتکس اتریش است. اگر علاقمند به گبه و تماشای نقوش زیبا و فریبنده آن هستید می‌توانید در صفحه پروفایل فرش دستباف ذوالانواری تنوع بی‌نظیری از انواع گبه‌ها را مشاهده کنید.
همچنین در چیدانه بخوانید: