در این مطلب قرار نیست سراغ خانه یا عمارتی قدیمی در یکی از کوچه پس کوچه‌های شهر تهران برویم! با چیدانه همراه باشید تا از خانه‌هایی یاد کنیم که با برگه‌ای به نام مجوز، در شب‌هایی که تهران خوابیده است، با ضربات پتک‌ها و لودرها برای همیشه از تاریخ تهران و حافظه‌جمعی ما حذف می‌شوند و جای خود را به ساختمان‌های بی‌هویت امروزی می‌دهند.
عکس از: علی مختاری
خانه سنایی کجا بود؟ بلوار خیابان سنایی، نبش کوچه مسجدی قدمت خانه سنایی: بیش از شصت سال سبک معماری خانه سنایی: به سبک معماری «وارطان هوانسیان» «یک سال است تلاش می‌کنیم مشخص شود این بنا تاریخی است یا خیر؟ پس از دوندگی‌های زیاد و دریافت استعلام‌ها از سازمان میراث فرهنگی و اداره شهرسازی مشخص شد این بنا نه تنها تاریخی نیست بلکه جزء بناهای ارزشمند تهران هم محسوب نمی‌شود!» این جملاتِ صاحبِ خانه سنایی است که مجوز تخریب و نوسازی ساختمان را از شهرداری تهران دریافت کرد. ساختمانی که به گفته خود او با نمای زیبای آجریش، همیشه توجه رهگذران خیابان سنایی را به خود جلب می‌کرد.
مطلب پیشنهادی: 9 کافه بی‌نظیر در دل خانه‌های قدیمی تهران!
نشانی خانه نیما یوشیج: تهران، خیابان دزاشیب، خیابان رمضانی، کوچه رهبری قدمت خانه نیما یوشیج: مربوط به دوره پهلوی دوم در سال 1327 سبک معماری: به سبک خانه‌های منطقه شمیران است و بیشتر به علت ساکن بودن نیما یوشیج در آن، اهمیت دارد.
در همسایگی خانه سیمین و جلال، خانه پدر شعر نو ایران؛ نیما یوشیج قرار داشت. وقتی پس از مرگ عالیه‌خانم همسر نیما یوشیج، این خانه خالی از سکنه شد؛ در سال 1345 به مبلغ نود هزار تومان به سرهنگی بازنشسته فروخته شد. خانه یک‌بار در آستانه تخریب قرار می‌گیرد، اما تلاش‌های سیمین دانشور در زمان حیاتش باعث می‌شود که خانه در سال 1380 توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره 4603 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت برسد. هرچند این خانه در فهرست آثار ملی کشور قرار گرفت اما از تخریب خانه نیما جلوگیری نشد و خانه روز به روز ویران‌تر می‌شد. سرانجام پس از رایزنی‌های فراوان بین شهرداری تهران و ورثه خانه، این ساختمان با ارزش، خریداری و کارهای مرمت و بازسازی آن برای تبدیل به خانه موزه نیما یوشیج آغاز شد.
خانه نیما یوشیج، ۵ اتاق دارد: ۴ اتاق تودرتو و اتاقی جدا از سایر اتاق‌ها که گفته می‌شود، اتاق نیما بوده‌است. ایوان ورودی ساختمان ۸ ستون آبی‌رنگ با سطح مقطع دایره‌ای‌شکل دارد. مساحت زیربنای آن ۱۶۰ مترمربع و مساحت کل زمین ۶۸۰ مترمربع است. سقف بنای خانه نیما، شیروانی است و در حیاط آن درختانی قدیمی دیده می‌شوند.
عکس از احسان رستمی
خانه ایتالیا کجا بود: خیابان فلسطین، نبش جنوب غربی خیابان ایتالیا قدمت خانه ایتالیا: مربوط به دوران پهلوی دوم سبک معماری: معماری مدرن؛ طراحی توسط منوچهر مرجان
می‌گویند این ساختمان به خاطر ورودی جذابش که سر نبش خیابان، قرار داشت معروف بوده است. معماری مدرن نه تتها در نمای ساختمان خانه ایتالیا، بلکه در قسمت داخلی و در تلفیق با سبک معماری ایرانی دیده می‌شد که متاسفانه در روزهای همه‌گیری کرونا این خانه با خاک یکسان شد. مطلب پیشنهادی: خانه گدار، یادگاری از یک ایران دوست فرانسوی
نشانی خانه استاد بنان: نياوران، جمال آباد، كوچه مينا قدمت خانه استاد بنان: زمان سکونت از سال 1354 سبک معماری: دوره پهلوی دوم «ما هنوز یاد نگرفتیم، شواهد مربوط به خاطراتمان را حفظ کنیم. دوران سختی را داریم طی می‌کنیم. شهر به‌مثابه چیزی‌بودن با شهر به‌مثابه جایی‌بودن، در تضاد و تعارض است.» درست یک روز بعد از این سخنرانی مشاور ارشد فرهنگی بود که خانه بنان تخریب شد! خانه‌ای که پیچک‌های امین‌الدوله، دیوارهایش را سبز کرده بودند. آجر به آجرش نگاه و صدای مخملی بنان، را به یادگار داشت. می‌گویند خانه‌ای بود که از ایوانش می‌توانستی به تماشای دماوند بنشینی. جایی که بنان به همراه دوستان پر‌آوازه خود در موسیقی، سازهایشان را کوک کرده و نغمه‌های جاودان این سرزمین را زمزمه می‌کردند. خانه‌ایی که نماند و به سرنوشت خانه باغ‌های نیاوران، دچار شد و اکنون جای آن را ساختمانی سنگی و بی‌روح با پنج طبقه گرفته است.
مطلب پیشنهادی:خانه موزه ابوالحسن صبا، منزل خموشی که هزار نغمه داشت
عکس از کمیته مرد‌م‌نهاد خانه‌های تاریخی تهران
ملک توران کجا بود: منطقه زعفرانیه، خیابان پسیان قدمت ملک توران: بیش از نود سال سبک معماری: دوره پهلوی اول
زمانی که ملک توران در مستند “باد صبا"، ساخته آلبرت لاموریس به‌عنوان یکی از اولین ساختمان‌ها با معماری مدرن در ایران به نمایش درآمد؛ شاید کسی فکرش را نمی‌کرد که چهل سال بعد، بیل‌های مکانیکی خاطره این ساختمان را تنها در همان سکانس فیلم، باقی بگذارند. ملکه توران (قمرالملوک امیرسلیمانی)، همسر سوم رضاشاه بود. براساس روایت‌های تاریخی، پس از ازدواج «برای اینکه همسران شاه از هم دور باشند و حسادت‌های زنانه باعث بروز مشکلات ویژه‌ای برایشان نشود»؛ خانه جدیدی در حوالی چهارراه پهلوی برای توران، احداث شد. بنابراین به احتمال قوی، تاریخ احداث بنا، پس از این سال‌هاست. همچنین گفته می‌شود ملکه توران با راهنمایی مهندسان آلمانی، کار ساخت این ساختمان را آغاز کرده بود.
سرانجام بخش‌هایی از خانه توران امیرسلیمانی در خیابان پسیان تهران در تاریخ ۲۸ تیر ۱۳۹۵، توسط کمیته امداد امام خمینی تخریب شد. سازمان میراث فرهنگی در همان روز (۲۸ تیر ۱۳۹۵) پس از آغاز تخریب، این خانه را با شماره ثبت ۳۱۵۳۸ در فهرست آثار ملی کشور، ثبت اضطراری نمود. درحالیکه در قوانین موجود، اصلا فرآیندی با نام ثبت اضطراری پیش‌بینی نشده بود و نهایتا خانه ملکه توران به‌طور کامل توسط مالک خصوصی، تخریب شد!
مطلب پیشنهادی: آشپزخانه سلطنتی سعد‌آباد، ناگفته‌هایی از مطبخ شاهان پهلوی
بدون شک روند تخریب خانه‌های قدیمی و باارزش در تهران، در نبود قانونِ حمایتی از آثار فرهنگی ادامه خواهد داشت. همان‌طور که «اسکندر مختاری»، کارشناس و مرمت‌گر پیشکسوت میراث فرهنگی کشور می‌گوید: «در طول ١٥ سال اخیر، از ٢٣٠٠ خانه تاریخی تهران؛ تنها هزار تا ١٥٠٠ خانه باقی مانده است. یعنی در طول ١٥سال؛ چیزی در حدود ٨٠٠ خانه تاریخ تهران نابود شده است.»
در این مطلب به بررسی خانه‌های قدیمی تهران که ردِّپایشان در تاریخ ثبت شده، اما متاسفانه تخریب شده‌اند؛ پرداختیم. امید است خانه‌های باقیمانده تاریخی تهران، از گزند خطرات احتمالی، مصون بمانند.
مطلب خواندنی دیگر: خانه دبیر الملک، از منشی امیر کبیر تا سریال دکتر قریب