فرش دستباف برای ما ایرانی‌ها فقط یک فرش نیست، بلکه تابلویی نفیس است که رج به رج آن به دست استادکاران هنرمند ایرانی در اقصی نقاط کشور بافته می‌شود. در بسیاری از شهرهای ایران بافندگان کارآزموده‌ای درحال تولید این آثار هنری هستند و می‌توانیم بگوییم این شهرها به فرش‌های دستباف و قیمتی خود معروفند. شهرهای بخشایش و هریس که در استان آذربایجان شرقی واقع شده‌اند یکی از قدیمی‌ترین مناطق قالیبافی در ایران هستند که با استفاده از صنعتگران بومی توانسته‌اند زیباترین نوع فرش دستباف بخشایش و هریس را نقش بزنند.
شهر بخشایش و شهر هریس دو شهر در استان آذربایجان شرقی هستند، به طوری که شهر بخشایش در حوزه فرمانداری شهرستان هریس قرار دارد. هردوی این شهرها دارای فرش‌ها و قالی‌های دستباف بی‌نظیری هستند که با نقوش و رنگ‌های زنده و خیره‌کننده خود در بازارهای ایران و جهان حرف‌های زیادی برای گفتن دارند. هرچند فرش‌های این دو منطقه از لحاظ مشخصات فنی و ظاهری بسیار به هم نزدیکند اما بسیاری از فرش‌شناسان به اشتباه تصور می‌کنند این دو نوع فرش یکی هستند و عموما فرش بخشایش را با نام فرش هریس می‌شناسند. در حالی که با وجود شباهت‌های بسیار، هرکدام از این دو ویژگی‌های منحصربفرد خود را دارند. در ادامه شما را با مشخصات فرش دستباف بخشایش و هریس آشنا می‌کنیم تا شما نیز دچار این تصور اشتباه نشوید.
هریس شهری است مابین تبریز و اهر. قالیبافی در هریس قدمتی طولانی دارد و به 13 قرن پیش برمی‌گردد، زمانی که هنوز صنعت فرش ایران در این درجه از محبوبیت قرار نداشت و هنرمندان این منطقه توانستند خطه آذربایجان را به گهواره قالیبافی ایران تبدیل کنند. می‌توان گفت در ابتدا صنعت قالی توسط تجار از شهر تبریز به هریس انتقال یافت و بافندگان هریسی خیلی زود توانستند آن را ارتقا بدهند و از خطوط مستقیم و شکسته طرح‌هایی پدید بیاورند که آوازه آن نه تنها در سرتاسر ایران، بلکه به گوش جهان نیز برسد. به همین دلیل است که اغلب نقشه‌های فرش هریس به نام تجار آن معروف شده‌اند، مانند نقشه‌های توکلی، چلنگری و اسماعیل‌بیگ.
از ویژگی‌های بارز این نوع فرش رنگ قرمز خاص و نقوش منحصربفرد آن است. رنگ فرش هریس معمولا قرمز تیره، عاجی، قهوه‌ای و بژ است. در بین نقوش آن از رنگ آبی برای ایجاد کنتراست ظاهری استفاده می‌شود، اما می‌توانید قالی‌هایی در این شهر پیدا کنید که رنگ غالب آن‌ها از رنگ‌های شگفت‌انگیز آبی و فیروزه‌ای انتخاب شده باشد.
نقوش این فرش‌ها معمولا ذهنی است و در طرح‌های محرابی، گلدانی، ترنج، درخت و بوته و طرح‌های دیگر سنتی بافته می‌شوند. نقش افشان با گل‌های درشت با زمینه کرم و لاکی از مدل‌های معروف فرش دستباف هریس است. طرح افشان ترنج یا لچک ترنج با نقش‌های حاشیه‌ای برگ بلوط و گل شاه‌عباسی هم از نمونه‌های موردعلاقه بافندگان این منطقه است.
در طرح این نوع فرش‌ها عموما مدالیون مرکزی شلوغ و پرکار و نقش‌های زیبای اسلیمی کار می‌شود، به‌طوری که کشش خطوط از اسلیمی به هندسی و شکسته کاملا مشهود و قابل لمس است. فرش‌ها معمولا پرزبلندند و از پشم مرغوب تهیه می‌شوند، البته نوع ابریشمی آن کرک‌های کوتاه دارد. فرش‌های هریس با گره ترکی و گره متقارن بافته شده و قالی‌های ابریشمی آن بافتی ظریف و فشرده دارد. بافت قالی هریس هرچند به نام گره ترکی شناخته می‌شود و اصطلاحا ترکی‌باف است اما این شیوه بافت بسیار خاص و ویژه است و در هیچ کجای ایران دیده نمی‌شود. شاید این موضوع بعلاوه نقوش باشکوه و کیفیت مثال‌زدنی آن باعث شده است طرفداران زیادی در بین تجار ایرانی و خارجی پیدا کند. هرچند این فرش از نظر تراکم گره در هفت سانتی‌متر جزو فرش‌های درشت‌بافت به شمار می‌رود اما ارزش و بهای آن کمتر از فرش‌های ریزبافت و ظریف نیست.
دارهای فرش هریس عمودی است و چله‌کشی بر روی دار انجام می‌پذیرد. خوب است بدانید که به دلیل موقعیت جغرافیایی این منطقه و کمبود اشتغال، بسیاری از زنان و دختران این ناحیه به شغل قالیبافی مشغولند و درصد قابل توجهی از بافندگان را تشکیل می‌دهند.
بخشایش دهکده‌ای در نزدیکی شهرستان هریس است. فرش‌های دستباف بخشایش در طرح‌های هراتی، رنگ‌های آبی، نخودی، قرمز و ارغوانی روشن، پرزهای بلند و ضخامت زیاد بافته می‌شود. گاهی به نظر می‌رسد بافندگان بومی از تکرار نقش‌های قدیمی و اجدادی خود واهمه پیدا کرده‌اند و به طرح‌های جدید و ترکیبی روی آورده‌اند اما ناگهان سرو کله این نقش‌ها به زیباترین شکل ممکن در فرش‌های دستباف و سنتی بخشایش پیدا می‌شود و چشم هنردوستان و فرش‌شناسان را خیره می‌کند.
به طور کلی فرش‌های بخشایش از لحاظ اندازه و ابعاد، طرح و نقش، پشم به‌کاررفته و کیفیت کلی بسیار به فرش‌های هریس نزدیک‌اند و مانند آن با گره ترکی بافته می‌شوند، اما این فرش‌ها دارای انعطاف کمتری هستند و نرمی فرش‌های هریس را ندارند. تراکم فرش‌های بخشایش نسبت به هریس کمتر است و معمولا در شکل چهارگوش و با رنگ‌های کلاسیک منطقه تولید می‌شود. البته این ویژگی‌ها در قطعات قدیمی بخشایش بیشتر قابل لمس است.
فرش دستباف بخشایش و هریس در سرتاسر دنیا طرفداران زیادی دارد، به‌طوری که بازار صادرات آن بسیار داغ است. اجازه بدهید درمورد ویژگی‌های عمومی این فرش‌ها به تفصیل صحبت کنیم تا علت این محبوبیت جهانی به وضوح مشخص شود. بدیهی است که این ویژگی‌ها عمومی و کلی هستند و همه فرش‌های دستباف منطقه بخشایش و هریس در این چهارچوب قرار نمی‌گیرند.
شاید برایتان جالب باشد که یک فرش سنتی بتواند جای خود را در دکوراسیون مدرن هم به‌خوبی باز کند. دلیل این اتفاق نوع طرح‌های خاص و چشم‌نواز این فرش‌هاست، طرح‌هایی که هم در دکوراسیون کلاسیک و سنتی می‌نشیند و هم به چیدمان مدرن و حتی دکوراسیون فرنگی رنگ و لعاب متفاوتی می‌بخشد. هنرهای تزئینی ایرانی در طول تاریخ سازگاری دلپذیری با روحیات و پسند اغلب مردمان اروپا و امریکا داشته است و فرش هم از این قاعده مستثنی نیست. ابتکاری بودن نقش و نگارهای فرش دستباف بخشایش و هریس و هارمونی بی‌نظیر رنگ‌های آن باعث شده است که با فرهنگ غرب ارتباط راحت‌تری برقرار کند.
باید بگوییم که در نقوش این فرش‌ها خطوط منحنی کمی پیدا می‌کنید، در عوض اشکال هندسی اسلیمی و خطوط صاف و شکسته طرح غالب زمینه را تشکیل می‌دهد. مثلا استفاده از یک ترنج بزرگ مربعی یا مستطیلی در فرش‌های دستباف بخشایش و هریس زیاد به چشم می‌خورد.
موضوعی که جالب است این است که شناخت شرایط آب و هوایی و فرهنگ باستانی مردم هر منطقه الهام‌بخش تولیدات و صنایع دستی آن ناحیه است. مثلا شهرهای بخشایش و هریس دارای آب و هوای سرد و زمستان‌های طولانی هستند و طبیعی است که فرش‌هایی گرم و پرگوشت و ضخیم ببافند و خطوط شکسته و هندسی فرش‌ها می‌تواند ناشی از فرهنگ و باورهای مردم نواحی کوهستانی باشد.
اگر به درستی از این دو نوع فرش استفاده کنید چندین دهه به شما خدمت می‌کند بدون این که آسیبی ببیند و تغییر ظاهر بدهد. بسیاری از کارشناسان ادعا می‌کنند که این مرغوبیت بالا به دلیل وجود معادن مس در اطراف منطقه هریس و بخشایش است. حضور این معادن باعث ورود مس به درون رودخانه‌های این ناحیه می‌شود، در این صورت گوسفندان از این آب استفاده می‌کنند و کیفیت پشم آن‌ها و متعاقبا دوام و ماندگاری فرش‌های بافته‌شده از این پشم افزایش می‌یابد.
درست است که از در بافت این دو نوع فرش از رنگ‌های متنوعی استفاده می‌شود اما باید بگوییم که تنوع این رنگ‌ها از 16 رنگ کمتر است، اما استادکاران خبره آذربایجانی با مهارت بی‌نظیر خود ترکیب رنگی ویژه و خیره‌کننده می‌آفرینند، به طوری که اگر یک بافنده کار خود را در نیمه‌های راه تمام کند، پایان دادن به آن فرش برای بافنده‌های دیگر بسیار دشوار خواهد بود و رنگ کلی آن یکدست و یکنواخت درنمی‌آید.
این فرش‌های دستباف پرزبلندند، پرزهای بلند و درشتی بافت این فرش‌ها باعث شده پاخوری عالی داشته باشند و زمانی که روی آن راه می‌روید حس مطلوب و خوشایندی به شما منتقل شود. هرچند در انواع قدیمی این فرش‌ها نوع پرزکوتاه و ساییده هم دیده می‌شد که به فرش‌های دانه‌ذرتی معروف بودند، اما امروزه رد کمرنگ‌تری از این فرش‌ها می‌بینیم.
رنگرزی این فرش‌ها عموما به صورت گیاهی صورت می‌گیرد، به دلیل این که در خطه آذربایجان مراتع بزرگی از گیاهان رنگ‌زا مانند روناس، پوست پیاز، قره‌چوب، تولوخ کولی و …وجود دارد که با آب و هوای دلپذیر این منطقه دائما در حال رشد و رویش‌اند، اکثر بافندگان برای رنگ بخشیدن به فرش‌های خود به صورت سنتی از رنگ‌های گیاهی و طبیعی استفاده می‌کنند. به همین علت است که این فرش‌ها هرچه بیشتر پا می‌خورند رنگ آن‌ها شفاف‌تر و دلنشین‌تر شده و ظاهر خاص و بکری به خود می‌گیرند.
همان طور که چند سطر بالاتر خواندید این فرش‌ها با پشم مرغوب گوسفند تهیه می‌شوند و تار و پود فرش‌ها از کتان یا همان نخ‌پنبه است، هرچند بافندگان این ناحیه در گذشته از ابریشم هم به‌طور رایج استفاده می‌کردند.
این فرش‌ها عموما در سایزهای معمول 6، 12 و 20 متری تولید می‌شوند. البته شما محدودیتی در انتخاب ندارید و می‌توانید فرش‌های کوچکتر و بزرگتر از این ابعاد هم در این ناحیه پیدا کنید.
حتما برایتان جذاب است که بدانید این فرش‌ها عموما بدون نقشه بافته می‌شوند و اکثر بافندگان اصیل و هنرمند این خطه نقشه‌ها را از اجداد خود سینه به سینه آموزش دیده‌اند و به نسل بعدی انتقال داده‌اند. شاید اگر به کارگاه‌های تولیدی فرش دستباف بخشایش و هریس سر بزنید حتی یک برگ نقشه هم پیدا نکنید اما این نقش و نگارها آنچنان ظریف و بادقت در سر جای خود قرار می‌گیرند که هر هنرشناسی با دیدن آن‌ها به وجد می‌آید.
فرش دستباف ایرانی چکیده‌ای از هنرهای دستی انسانی و آشنایی او با نگارگری، صورتگری، نقاشی، خاتم، رنگ و رنگرزی و نشانگر ذوق و خلاقیت و تفکر و تجسم اوست. کدام کالای دستی را می‌توانید پیدا کنید که تا این حد در متن خانه و چیدمان ما حضور پررنگ و تعیین‌کننده داشته باشد؟ در بین تمامی مناطق فرشبافی در ایران، قالی‌های خطه آذربایجان مالامال از خطوط شکسته و رنگ‌های تند و سنگین هستند که جسارت، صمیمیت و صداقت را که مخصوص هنرهای زیبای بومی است برای فرش‌دوستان به ارمغان آورده‌اند. فرش دستباف بخشایش و هریس در این استان روح دیگری به بازار تولید فرش دستباف دمیده است و در بین کلکسیونرها هواخواهان بیشماری دارد، هرچند باید این نکته را به خاطر بسپارید که تصاحب یک کالای باکیفیت، منوط به خرید از مجموعه‌ای خوش‌سابقه است.
مطالب پیشنهادی چیدانه به شما:
نویسنده: مهشید بختیاری