آنچه امروز به عنوان معماری ایرانی از آن یاد می‌کنیم، شالوده‌ای است که اساس آن متعلق به دوره تمدن پیش از اسلام است. با ظهور اسلام در ایران، مضامین معماری و تفکر ایرانی که از بسیاری جهات مشابهت هایی با مضامین اسلامی داشتند. با توجه به پیشینه معماری در ایران و نوع نگرش معماران ایرانی که از نوع فرهنگ و مذهب آنها نشات می‌گیرد، می‌توان ادعا نمود که عناصر معماری ایرانی در زمان خود کاملا پیشرفته و علمی و رو به جلو حرکت داشته است. به نحوی که بسیاری از مفاهیم آن، امروزه به عنوان اصول معماری پایدار و اکوتک و حتی های‌تک مطرح می‌شود. در ادامه به 10 نمونه از عناصر معماری ایرانی پرداخته ایم.
معماری ایرانی به عنوان یکی از انواع سبک‌های پرطرفدار معماری در جهان شناخته می شود. معماران مطرح زیادی در این زمینه فعالیت داشته و اکنون نیز فعالیت دارند و به خلق بناهای خارق‌العاده‌ای دست می‌زنند. وظیفه ما به عنوان یک ایرانی آشنایی با این سبک و ایده‌ها و بناهای ساخته‌شده با این سبک است. معماری ایرانی نیز به عنوان یکی از سبک‌های معماری دارای مشخصه ها و عناصر برجسته‌ای است که این سبک را از سایر سبک ها متمایز می‌کند و عناصر معماری ایرانی محسوب می شوند.
مطلب پیشنهادی: شاهکار معماری و هنر دستان ایرانی در پایتخت
ارسی یکی از برجسته ترین عناصر معماری ایرانی است که به جای گشتن بر روی پاشنه گرد، بالا می‌رود و در محفظه ای که روی آن قرار گرفته جای می گیرد و در ساختمان های سردسیر کاربرد بیشتری دارد. شبکه ارسی مانند پنجره ها و روزن های چوبی ای است که در معماری و ساخت پنجره های چوبی ساختمان های کاشان و یزد و … کاربرد دارد. لازم به ذکر است که ارسی در صنایع به قطعه ای مشبک و سوراخ سوراخ گفته می شود که دارای طرح های زیبایی است و در دو نوع دارای شیشه های کوچک و یا بدون شیشه وجود دارد.
پنج دری یکی از عناصر معماری سنتی ایرانی است. پنج‌دری به نام اتاق بزرگی اطلاق می شود که همان تالار اصلی خانه است و اکثرا رو به اتاق بزرگی است که پنج پنجره بزرگ در آن است. در سبک معماری نوین پنج دری به اتاق نشیمن گفته می شود. با این حال در این سبک خانه های ایرانی با اتاق های زیادی ساخته و پنج دری در چندین اتاق به چشم می خورد.
پیش طاق در معماری اسلامی و خود معماری ایرانی برای مکان هایی همچون ورودی مسجد و مکان های زیارتی و… مورد استفاده قرار می گرفته. ارتفاع پیش طاق از سایر عناصر نما های ساختمان بیشتر است تا اهمیت ساختمان را نیز نشان دهد و جلوه زیبایی به نما بدهد.
گوشواره از عناصر معماری ایرانی است که برای تبدیل مربع به هشت ضلعی و ساخت گنبد به کار می‌رود و با استفاده از آن در ساختمان می توان چهار ضلعی‌ها را به 8 و 32 و در آخر به دایره تبدیل کرد.
این مطلب را بخوانید: رد پای معماری ناب ایرانی در یکی از عجایب هفتگانه!
در مناطقی مانند جنگل‌ها و نواحی کوهستانی که چوب در دسترس قرار دارد، یکی از عناصر معماری ایرانی به نام لته سر یا دارورچین استفاده می‌شود. دارورچین از سه کلمه دار به معنای درخت، ور به معنای پهلو و چین به معنای چیدن، شکل گرفته است. در این نوع سازه پس از چیدن الوارها و قراردادن یک خرپای چوبی به روی ساختمان، شروع به پوشاندن آن با قطعات چوب می کنند. پنجره در این نوع سازه به ندرت دیده می شود و درز بین الوارها، نقش عبور دادن نور و هوا به داخل ساختمان را بر عهده دارد. در زمستان ها برای حفظ گرمای بنا، این درزها را با کاهگل مسدود می کنند.
در معماری ایرانی هشتی یا کریاس یکی از عناصر معماری ایرانی تزئینی و زیبا محسوب می شود. هشتی قسمت بیرون هشته خانه است که به شکل های مختلف ساخته می‌شده. این عنصر، فضای سرپوشیده متصل به کوچه و حیاط خانه و فضایی بعد از فضای ورودی که اغلب بلافاصله پس از درگاه قرار می‌گیرد (در معماری اسلامی)، نه تنها جایی است که از منطقه بسته خانه بیرون می آید بلکه ارتباط آن را با خارج هم تامین می‌کند. همچنین هشتی برای تقسیم کردن فضاها و بخش‌بندی خانه ها بیشتر کاربرد دارد. هشتی به آستانه ورودی از فضایی گفته می شود. به بیان دیگر به قسمت بیرونی خانه های قدیمی که به صورت چهار ضلعی و هشت ضلعی ساخته می شد و در مجموع فضایی مشترک را برای ورودی به فضاهای مختلف به وجود می آورد، گفته می شود.
درهای ورودی معمولا از ترکیب دو لنگه در که از دو طرف به دیوار آجرچینی شده سنتی یا خشتی محدود است، بوجود آمده‌اند. بر روی درهای ورودی از عناصر معماری ایرانی، که از آن ها در جلوی ورودی خانه ها استفاده می شد، دو کلون و کوبه متفاوت در نظر می گرفتند که این تفاوت صاحب خانه را از جنسیت شخصی که پشت در ورودی حضور داشت، مطلع می ساخت. همین نکته کوچک، نشان دهنده این است که معماری ایرانی در چه حد به جزئیات اهمیت می‌دهد. در این نوع معماری همواره سعی بر آن بوده تا امکانات و مصالح در دسترس، بهترین و دقیق‌ترین استفاده را داشته باشند. معمولا در بالای درهای ورودی از نوشته ها و دعاهایی استفاده می شد که با خطی زیبا به نگارش درآمده و با ترکیبی از رنگ های آبی، مشکی و سفید آمیخته شده بودند.
بعد از گذر از بخشی که فضای بیرونی را از محیط داخلی خانه جدا می کرد، به قسمتی می رسیم که معمولا در همه خانه ها و معماری های ایرانی از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. در معماری ایرانی همیشه سعی بر آن بوده تا با ایجاد یک فضای چهارگوش، قسمتی تحت عنوان حیاط از عناصر معماری ایرانی، بعد از ورودی خانه در نظر گرفته شود. در مرکز حیاط هم معمولا از یک حوض استفاده میشد. همین حوض سبب میشد که آب و هوای خانه به حد قابل قبولی از اعتدال محیطی برسد.
معمولا در بخش بیرونی هر بنای تاریخی ایرانی، قسمتی وجود دارد که معمولا در مکانی بلندتر از محوطه اطراف قرار دارد. استفاده از این عنصر به زمان اشکانیان باز میگردد. ایوان در طول تاریخ شکل‌های مختلفی به خود گرفته و نقش نشیمن‌گاه افراد خانه را داشته است. ایوان‌ها از سه طرف توسط ساختمان محدود می‌شوند. از طرفی دیگر به سوی حیاط باز هستند و از مهم‌ترین عناصر معماری ایرانی محسوب می شوند.
بدون شک اگر در مورد عناصر معماری ایرانی حرفی به میان باشد، بادگیرها یکی از دقیق ترین و شگفت انگیزترین قسمت های این نوع معماری هستند. بادگیرها بیشتر در بخش های مرکزی و جنوبی کشور مورد استفاده قرار می گرفتند. وظیفه اصلی بادگیرها تهویه آب و هوای موجود در فضای خانه بوده است و معمولاً در بالای بام ها و یا آب انبارها به صورت برج های کوچک ساخته می شدند. ساخت بادگیرها در ایران به دوران باستان باز میگردد و همین المان نشان دهنده ذوق و خلاقیت و نیز استعداد ایرانیان در بکار بردن مصالحی است که در دسترس همگان می باشد.
معماری ایرانی به عنوان یکی از مهم‌ترین سبک‌های شناخته شده در جهان، دارای عناصر منحصر به فردی است که تنها متعلق به سرزمین ایران است. معماران ایرانی و استادکاران زبده با توجه به شرایط اقلیمی و جغرافیایی مناطق گوناگون ایران، عناصر معماری را در شهرهای مختلف توسعه بخشیدند. عناصر معماری ایرانی حاصل ترکیبی از ذوق و استعداد معمار ایرانی است که برای برطرف نمودن نیاز همه اقشار جامعه پدید آمده‌اند. اکنون که به این عناصر می‌نگریم، می‌توانیم فلسفه وجود هریک را در فضاهای خانه‌های قدیمی و بناهای تاریخی درک کنیم.
جهت کسب اطلاعات بیشتر می توانید در مجله چیدانه به بخش اطلاعات معماری مراجعه فرمایید.