کاشی سنتی جزء جدایی ناپذیر هنرهای تجسمی و صنایع دستی و از مهمترین اجزا مصالح ساختمانی هنری در معماری است. به هر جسم سخت و سفت که برای پوشش کف، دیوار یا زمین در ساختمان به‌کار می‌رود مانند سرامیک یا پوشش‌های مشابه کاشی می‌گویند. کلمه کاشی از کاشان گرفته شده و به احتمال زیاد اولین ساخته‌های کاشی سنتی ایران از این شهر آمده‌اند. در کتاب علامه دهخدا، برای تعریف کاشی آمده “نوعی خشت که بر آن نقاشی کنند و آبگینه ساییده بر روی آن بمالند و بپزند، چنان که رنگین و شبیه چینی شود". شکل مورد استفاده کاشی معمولا مربع یا مستطیلی است اما به شکل‌های دیگر هندسی هم وجود دارد. جنس کاشی‌ها بسیار متنوع است و حتی کاشی شیشه‌ای یا فلزی نیز موجود است اما در معماری امروز بیشتر از جنس سرامیک برای کاشیکاری نما یا دکوراسیون داخلی استفاده میشود. در این مطلب تمامی آنچه که درباره کاشی سنتی دست‌ساز باید بدانید آمده است. اگر علاقمند به استفاده از این نوع کاشی در معماری ساختمان یا خود هستید با این مطلب از چیدانه همراه باشید.
از مهمترین مزایای کاشی سنتی دست‌ساز نسبت به نوع صنعتی موجود در بازار؛ زیبایی، تنوع در طرح، رنگ، تطبیق پذیری و تولید بر پایه سلیقه مشتری، جنبه هنری و خاص بودن آن است. نقوش کاشی سنتی شامل ترکیبی از طرح‌های اسلیمی، ایرانی و تلفیقی از طرح‌های جدید است. جنس و مقاومت کاشیهای سنتی دست‌ساز از دیگر ویژگی‌های این نوع کاشی است.
نقش کاشی سنتی دست‌ساز ایرانی در ابتدا تنها محدود به نقش گل و بوته میشد اما به مرور نقش‌‌ها متنوع‌‌تر شد و برای اولین‌بار استادکاران اصفهانی از نقش اشکال هندسی، حیوانات و پرندگان در کنار گل و بوته برای کاشی استفاده کردند. در ابتدا کاشیکاری سنتی ایران تنها در مساجد و ابنیه تاریخی استفاده میشد، اما به مرور زمان در خانه‌‌ها، عمارت‌ها و کاخ‌‌ها نیز از این هنر استفاده شد.
مطلب مرتبط: کاشی رنگی، گرما و زیبایی معماری ایرانی!
استفاده از کاشیهای رنگی سنتی در طراحی داخلی باعث زیبا و دلپذیرتر شدن فضای ساختمان و دکوراسیون داخلی میشود. با گذشت زمان معماری سنتی محبوبیت خود را حفظ کرده تا جاییکه در پروژه‌های امروزی هم استفاده میشود، کاشی هم به‌عنوان یکی از اجزای اصلی معماری سنتی هم از این قاعده خارج نیست. هدف اصلی هنرمند کاشی‌ساز و کاشی‌کار ایجاد زیبایی و ارضای تمایلات عالی انسانی بوده است. کاشیهای سنتی دست‌ساز را در فضاهایی چون دیوار داخلی و خارجی، نیمکت، شومینه، دیوار بین کابینتی، ستون داخلی، پله داخلی، میز فضای باز، حوض و استخر به‌کار می‌برند که باعث چشمگیر شدن فضا میشود.
مطلب مرتبط: دکوراسیون سنتی، خلاقیت در خانه همراهان چیدانه
ساخت و ساز و نماسازی بناها در طول زمان بخش جدایی ناپذیر فرهنگ و تمدن انسانی بوده و استفاده از کاشی در معماری گذشته ایران و کشورهای اطراف معمول بوده است. قدمت کاشی سنتی به بیش از 6 هزار سال می‌رسد و اولین آن‌ها در بناهای دوره هخامنشی و آشور دیده میشود، همچنین استفاده از کاشی به‌طوری که کاملا روی دیوار را بپوشاند اولین بار در قرن 13 در قونیه به کار رفته است. با فتح سرزمین‌ها به‌دست اسلام طرح‌های اسلیمی کاشی سنتی به کشورهای اسلامی راه یافته و طراحی، روش لعاب، پخت و سایر مراحل کاشی‌سازی هم از آن کشورها چون اسپانیا وارد کشورهای اسلامی شد و این دوره را می‌توان دوران تلفیق این هنر دانست. مساجد نایین و نی‌ریز از نمونه‌های بی‌نظیر کاشیکاری سنتی ایران هستند. طرح‌های جذاب کاشی باعث شد جلوی رشد و کشف تزئینات خشتی و گچی گرفته شود. کاشی سنتی دست‌ساز در معماری ایران از گذشته معمولا برای پوشش سقف، کف و دیوارهای اماکن مذهبی، مقبره‌ها، بناهای یادبود استفاده میشد. امروزه نیز نقش و نگارهای رنگین و لعاب‌کاری‌های هنرمندانه استادکاران کشورمان و آثار بی‌نظیر آن‌ها کاربرد زیادی دارد تا جاییکه در نماهای شهری شهرهای سنتی و حتی مدرن امروزی، المان‌ها یا برای هدیه نیز به‌کار می‌رود.
کاشی‌هایی که برای تزئین به‌کار می‌روند به 5 دسته کلی تقسیم می‌شوند. با تلفیق این دسته‌ها طرح‌های زیبا و بی‌نظیری از کاشی سنتی در بناهای ایرانی ایجاد شده است. معمولا در هر بنا از چند روش کاشیکاری استفاده میشود که هرکدام در قسمت‌های متفاوتی کاربرد دارد. این 5 دسته اصلی شامل موارد زیر است؛
غیر از پنج نوع اصلی و معروف کاشی سنتی دست‌ساز انواع دیگری نیز وجود دارد که کمتر شناخته شده هستند، هر یک در روش ساخت و کاربرد دارای تشابه و تفاوت‌هایی بوده و شامل موارد زیر می‌شوند؛
کاشی سنتی دست‌ساز از لحاظ مواد تشکیل‌دهنده به 3 دسته کلی تقسیم می شود؛
کاشی‌ها بیشتر از جنس سرامیک با دانه‌های ظریف متبلور و متخلخل است که در حرارت بالاتر از 1000 درجه سانتی‌گراد پخته شده و در انواع لعاب‌دار و بدون‌لعاب ساخته میشود. رویه لعاب کاشی ممکن است براق، نیمه‌براق یا مات باشد. تفاوت کاشی لعاب‌دار با بدون‌لعاب تنها در این است که کاشی لعاب‌دار یک مرحله بیشتر می‌پزد و در مرحله آخر یک لایه شیشه مایع روی سطح خاک رس کشیده و در کوره پخته میشود. لعاب باعث ایجاد رنگی ماندگار و محافظت از کاشی در برابر لکه و رطوبت میشود.
قیمت کاشی سنتی دست‌ساز بر اساس کیفیت، متریال، اندازه، نقش و طرح کاشی تغییر می‌کند. معمولا کاشی‌ها به‌صورت تکی، بسته‌بندی چندتایی یا مترمربعی به فروش می‌رسند. دستمزد کاشی‌کار نیز بر اساس متراژ تعیین میشود اما در برخی موارد قیمت بالاتر می‌رود. کاشی‌کار حرفه‌ای مهارت زیادی در نصب کاشی دارد و با کمترین میزان هدر دهی کار را اجرا می‌کند، در مواردی که کاشی کیفیت بالاتری دارد توصیه میشود که حتما از کاشی‌کار حرفه‌ای استفاده شود.
کلام آخر
آب، خاک و آتش عناصر سازنده هنر کاشی‌سازی هستند. کاشیکاری سنتی دست‌ساز یکی از ظریف‌ترین، برترین و مهمترین هنرهای زیبای ایرانی است که یکی از روش‌‌های زیباسازی و تزیین معماری محسوب میشود و از مهمترین نشانه‌های باقی‌مانده از معماری کهن ایران است. کاشی‌سازی و کاشیکاری سابقه‌ای طولانی در ایران دارد تا جاییکه در دوران ایلام رد پایی از این هنر در ایران دیده شده است. کاشی سنتی دست‌ساز امروزه هم در طراحی نما و دکوراسیون داخلی کاربرد زیادی پیدا کرده که با نقش و نگارهای رنگارنگ از هر فاصله‌ای نگاه‌ها را به خود جذب می‌کند. شما هم اگر علاقمند به استفاده از این هنر در ساختمان و دکوراسیون داخلی خود هستید می‌توانید از اهالی فن چیدانه کمک بگیرید.
مطالب پیشنهادی چیدانه:
نویسنده: نرگس مهردادیان| عضو تحریریه مجله چیدانه