مساجد و امامزاده‌ها جزو آثار معماری مذهبی هستند که در ایران نمونه‌های شاخص و زیبای فراوانی از آنها وجود دارد. یکی از این مجموعه‌ها، حرم حضرت معصومه (س) است. این مجموعه در طی تاریخ تغییرات زیادی داشته. در این مطلب از چیدانه نگاهی به معماری حرم حضرت معصومه خواهیم داشت.
حضرت معصومه (س) دختر امام هفتم؛ حضرت امام موسی کاظم (س) است. او در اول ذیقعده 173 هجری قمری متولد شد و در سال 201 هجری قمری در حالی که در راه سفر به خراسان و دیدن برادرشان بودند در شهر قم وفات یافتند. پس از رحلت ایشان را در باغ بابلان که احتمالا متعلق به موسی بن خزرج بود دفن کردند. روی قبر ایشان تا سال 256 هجری سایبانی از بوریا (حصیر) قرار داشت. اولین گنبد حضرت معصومه در سال 256 توسط دختران امام جواد (ع) بر روی قبر ساخته شد. در دوره سلجوقیان (سال 477 قمری) حرم حضرت معصومه که مقبره دختران امام جواد هم در آن قرار داشت، گسترش بیشتری پیدا کرد.
شکل کلی و معماری حرم حضرت معصومه بیشتر متعلق به دوره‌های صفوی و قاجار است. در سال 925 قمری شاه بیگم صفوی دختر شاه اسماعیل، گنبد پیشین را تجدید بنا کرد و بنایی هشت ضلعی با ایوانی زیبا و دو مناره بلند با صحن و بناهایی دیگر بنیان نهاد. در دوران قاجار بخش‌هایی از حرم مرمت و به مجموعه قبلی اضافه شد.
در معماری اماکن مذهبی مانند مسجد و حرم، بخش‌هایی مانند صحن، رواق، گنبد و ایوان اهمیت زیادی دارند و بخش مهمی از معماری آن را تشکیل می‌دهند. در ادامه این بخش‌ها در معماری حرم حضرت معصومه معرفی شده است.
مطلب پیشنهادی: رازهایی از معماری شگرف حرم رضوی!
رَواق یا پیشگاه‌خانه، فضاهای سرپوشیده ستوندار است یا از چشمه طاق‌هایی تشکیل یافته که در طرفین صحن یا میان‌سرای مسجد یا اماکن مذهبی ساخته می‌شود. دهانه اینگونه فضاها رو به صحن است و در ورودی مسجد را به شبستان یا گنبدخانه متصل می‌کند. امروزه فضاهای مسقف و محصور پیرامون حرم اهل بیت با کاربری عبادی و زیارتی، رواق نامیده می‌شوند. حرم حضرت معصومه (س) دارای 6 رواق است که سه رواق در دوران صفوی، دو رواق در زمان قاجار و آخرین رواق در زمان معاصر ساخته شده‌اند. رواق غربی، رواق شرقی (رواق آینه)، رواق شاه صفی (حرم زنانه)، رواق شاه عباس دوم، رواق شاه سلیمان و رواق طباطبایی دارای کتیبه‌های نفیسی از خوشنویسان و هنرمندان مشهور می‌باشند.
صحن یا حیاط یا میانسرا یکی از اجزای اصلی معماری اسلامی است که در مسجد، مدرسه، کاروانسرا معمولاً به صورت حیاط مرکزی کاربرد داشته. در معماری حرم حضرت معصومه سه صحن با تزئینات و معماری منحصر به فرد وجود دارد:
صحن عتیق: به نام صحن امام هادی هم شناخته شده است. در سال 925 قمری به شکل مربع و با سه ایوان ساخته شد. معماری آن به مرور زمان تغییر کرد و به شکل هشت ضلعی درآمد. ایوان‌های این صحن دارای تزئینات معماری، آینه کاری، کاشی کاری و مقرنس‌های زیباست.
صحن اتابکی یا جدید: این حیاط دارای 7 ایوان است. صحن اتابکی حرم حضرت معصومه که به نام صحن امام رضا هم معروف است، در سال‌های 1295 تا 1303 ساخته شد. ایوان آیینه یکی از زیباترین ایوان‌های این صحن است که توسط استاد حسن معمار قمی ساخته شده است.
صحن صاحب‌الزمان: این صحن هشت هزار مترمربع مساحت دارد. این صحن چهار ورودی دارد. ایوان‌های آن دارای تزئینات خوشنویسی به خط کوفی و بنایی است.
مطلب پیشنهادی: معرفی چند مسجد متفاوت با معماری مدرن در ایران
اولین بنای حرم در قرن پنجم دارای گنبدی مخروطی شکل بود. بنای گنبد فعلی مربوط به سال 925 قمری، دوره صفویان بوده ولی پوشش طلایی آن در دوره قاجار ایجاد می‌شود. در سال 1380 خشت‌های طلای جدیدی برای نوسازی گنبد حرم به کار می‌رود.
در مجموعه حرم حضرت معصومه، گلدسته‌های متعددی دیده می‌شود. گلدسته‌های بزرگ و تعدادی میل دسته که باریکتر و کوچکتر هستند در قسمت بالایی ایوان‌های مختلف قرار دارند. این گلدسته‌ها طی دوره‌های صفویه و قاجار ایجاد شده‌اند. دو گلدسته روی ایوان طلا قرار دارد که در سال 925 ایجاد شده است. با ارتفاع 32 متر از کف و 17 متر از بام ساخته شده‌اند. دو گلدسته‌ی ایوان آیینه مربوط به دوره قاجار است. استاد حسن قمی این گلدسته‌ها را اجرا کرده است.
ضریح از مهم‌ترین بخش‌های حرم است. اولین ضریح در سال ۹۶۵ هجری قمری به دستور شاه طهماسب اول ساخته شد و سپس در زمان شاه عباس اول ضریح دیگری جایگزین شد. مرقد حضرت معصومه (س)در بخش ضریح، با کاشی‌های زرفام پوشیده شده است. ضریح مشبکی از جنس نقره دورتادور مقبره را گرفته است. و در دهه‌های اخیر، ضریح نقره‌ای مرمت شده است و کتیبه‌هایی طلایی در بالای آن نصب شده است.