مسجد سلطانی معروف به مسجد امام در مرکز شهر سمنان و در خیابان امام خمینی که از دوران قاجار به یادگار مانده نشان شکوه هنر معماری گذشتگان است. این مسجد از زیباترین و باشکوه‌ترین آثار تاریخی و جاهای دیدنی سمنان است که از آن برای نماز جمعه نیز استفاده می‌شود. مسجد امام سمنان در سال ۱۳۱۵ توسط وزارت فرهنگ و هنر با شماره ۲۵۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
در این مطلب ویدئوی یک عبادتگاه با معماری بی‌نظیر در قلب کویر را خواهید دید و با معمار، معماری بی‌نظیر، کتیبه‌ها و وقفنامه مسجد امام یا مسجد سلطانی سمنان آشنا خواهید شد. پس در ادامه با چیدانه همراه باشید.
مسجد امام یا سلطانی یکی از بناهای تاریخی و باشکوه شهر سمنان به شمار می‌رود. این مسجد در زمان فتحعلی شاه قاجار توسط صفر علی معمار و به همت حاج سیدحسن حسنی از علمای مشهور شهر سمنان ساخته شد و در سال ۱۲۴۳ هجری قمری به پایان رسید. طبق گفته اهالی سمنان، حاکم وقت سمنان در دوره فتحعلی شاه، ذوالفقار خان بود که مالیات اضافی از مردم دریافت می‌کرد. اهالی سمنان شکایت وی را نزد شاه بردند، فتحعلی‌شاه دستور توقیف اموال ذوالفقار خان و ساخت مسجد با اموال مصادره شده را صادر کرد.
مسجد امام نمونه‌ای منحصربه‌فرد از هنرهای اصیل ایرانی، از مساجد چهار ایوانی و یکی از پنج مسجد سلطانی ایران است. این مسجد در گذرگاهی ساخته شده که نه تنها در زمان خود بلکه امروز نیز به همه فضاهای عمومی شهر اشراف دارد. موذنان از مأذنه چوبی مسجد بالای ایوان شرقی، بانک اذان را به گوش مردم می‌رساندند. معماری مسجد به‌گونه‌ای است که در گذر زمان در اثر حوادث طبیعی آسیبی به آن وارد نشده. به گفته کارشناسان معماری، طاق‌های ایرانی مسجد امام به‌عنوان یکی از پوشش‌های مستحکم دنیا شناخته می‌شوند.
این مسجد چهار در ورودی بزرگ از شمال، جنوب، شرق و شمال غربی دارد که سردرهای شمالی آن با مقرنس‌های زیبا تزیین شده‌اند. در شمال غربی به دالانی باز می‌شود که در انتهای آن تکیه پهنه است. درهای شمال، جنوب و شرق دالان و دهلیز هستند. بالای درهای شمالی و شرقی تزیینات مقرنس‌کاری گچی زیبا با دو گوشواره دو طبقه در طرفین با پشت بغل‌های کاشی‌کاری شده به چشم می‌خورد. در هشتی‌های شمالی، جنوبی و شرقی طاق‌های آجری گنبددار با طاق‌نماهای متعدد با لچکی کاشی‌کاری شده وجود دارد.
مسجد امام چهار ایوان دارد که بلندترین آن‌ها، ایوان غربی با ارتفاع ۱۹.۵ متر مفصل‌تر و زیباتر ساخته شده. این ایوان دارای کاشی‌کاری و کتیبه‌های قرآنی است. پشت این ایوان، مقصوره زیبایی به ارتفاع ۲۱ متر بنا شده و در بالای این مقصوره گنبد کوچکی با پوشش کاشی فیروزه‌ای و ساقه‌ای هشت ضلعی بلند قرار دارد. رو‌به‌روی آن در بالای ايوان شرقی، گلدسته مسجد خود نمايی می‌كند. در دو طرف این ایوان، دو مناره بنا شده که تا نزدیکی بالای ایوان رسیده ولی ناتمام مانده است.
در پشت ایوان اصلی، گنبد‌خانه، مقصوره، محراب و منبر سنگی قرار گرفته. ایوان شرقی نیز با ۱۸.۵ متر ارتفاع، شکوه کم‌نظیری دارد. بالای این ایوان، گلدسته‌ای زیبا به طرح شش ضلعی و با پوشش هرمی شکل با نرده‌های مشبک چوبی خودنمایی می‌کند. كتيبه‌های داخلی ايوان‌ها آياتی از قرآن كريم به خط ثلث در متن لاجوردی است.
صحن مربعی شکل وسیع مسجد به طول ۶۲ قدم است. در طرفین ایوان‌ها و چهار گوشه صحن، چهار مهتابی بزرگ با اتاق‌ها و حجره‌ها و در زیر آن شبستان‌هایی با پنجره‌های مشبک آجری لعابدار ساخته شده است.
در پیشانی در شمالی مسجد، زیر مقرنس‌کاری‌های سردر، قطعه سنگی مرمری است که در آن نصف قصیده محمد حسن‌خان کاشانی متخلص به عندلیب که در تاریخ بنای مسجد و مدح فتحعلی‌شاه سروده شده به خط نستعلیق حجاری شده است.
بالای این قطعه سنگ مرمری، کتیبه‌ای از کاشی لاجوردی وجود دارد که روی آن نوشته شده، “این بنای رفیع به دست حسین ایلیاد اصفهانی کاشی‌ساز و استاد فرج‌الله معمار سمنانی و به سعی آقای معصومی در رمضان سال ۱۳۶۸ تعمیر و مرمت شده است."
آخر کتیبه قرآنی ایوان غربی نوشته شده “كتيبه العبدمحمدحسين الاصفهانی" و به خط نستعليق در همین ایوان نوشته‌اند: “كاشی تراشی اين مسجد عمل استاد علی اكبر خلف استاد غلامعلی كاشی‌پز".
مسجد امام وقف نامه‌ای دارد که نشان‌دهنده ادبیات عصر قاجار است. در وقفنامه اذعان شده با توجه به اينكه كليه املاک و اموال در تصرف ديوانيان بود و کسی نيز مدعی مالكيت نبود، احتمال غصب داده می‌شد. بعضی می‌گفتند مسجد با اموال شيخ علاءالدوله ساخته شده و وی آن را وقف كرده است. اما در هر حال كيفيت وقف، مصارف و آنكه وقف عام يا خاص است، مشخص نیست.
بنابراین متولی از جهت احتياط، اراضی مذكور را بعد از گرفتن از شاهنشاه، باذن مجتهد جامع‌الشرايط از آن خود دانسته و به جهت احتياط از چند مجتهد از طريق مبايعه و مصالحه با شرايط آن‌ها مسجد را به نام خود منتقل کرده است. وی بخشی از پول مسجد را تسليم كرده تا آنكه در حلال بودن آن هيچ شبهه‌ای نباشد. در بخش ديگری از اين وقفنامه که روايت‌گر نثر آن روزگار است، آمده:
“درآمد موقوفات را صرف تعزيه گلگون كفن صحرای كربلا حضرت سيدالشهدا (ع) در دهه عاشورا در همان مكان مسجد با امكان و در صورت عدم امكان در هروقت و هر مكان كه امكان داشته باشد، نمايد و باقی منافع را صرف تعمیر و روشنايی و برف‌اندازی و اندود و فرش و ساير ضروريات چون مواجب خدام، وعاظ، پيش‌نماز و مشرف و روضه‌خوان و مؤذن و مدرس و طلاب كه در همان مسجد سكنی دارند و تعميرات مدرسه كه ذكر شد، نمايد."
در اين سند تاريخی اضافه شده: “متولی در هر جایگاهی باشد در زياد و كم کردن خدام و عزل و نصب آن‌ها مختار است و اگر چيزی از منافع اضافه بیاید، متولی چيزی كه نفعی داشته باشد، دریافت و وقف كند بر مسجد با شرايطی كه ذكر شد و چنانچه ممكن نبود متولی مختار است آن منافع زايد را صرف خيرات و معبرات و زوار قبور ائمه نمايد."
مسجد سلطانی یا مسجد امام سمنان نماد معماری دوره قاجار در سمنان محسوب می‌شود. شکوه هنر و معماری ایرانی، اسلامی در این مسجد به چشم می‌خورد. اگر به سمنان سفر کردید، حتما از این اثر تاریخی و معماری قاجاری آن دیدن کنید.
برای آشنایی با مساجد با معماری مدرن در ایران مطلب معرفی چند مسجد متفاوت با معماری مدرن در ایران را از دست ندهید.