آرامگاه کمال الملک غفاری، نقاش بزرگ ایرانی در داخل باغ آرامگاه عطار نیشابوری قرار گرفته است. کمال الملک، آرزو داشت آرامگاهش در روستای زادگاهش، حسن آباد شهر کاشان باشد. اما هنر دوستان و نزدیکانش او را در ضلع شمالی مقبره عطار به خاک سپردند. آرامگاهی که امروز بر مقبره کمال الملک مشاهده می‌شود، بسیار هنرورزانه معماری شده و یکی از زیباترین بناهای آرامگاهی ایران است. طراح این بنای یادبود کم‌نظیر، هوشنگ سیحون است. معماری آرامگاه کمال‌الملک ترکیبی هوشمندانه از معماری سنتی ایران و معماری مدرن جهان است و دارای نشانه‌هایی است که با زندگی کمال الملک پیوند معناشناختی دارد.
در این مطلب به بررسی معمار و طراح، معماری، جزییات و روند شکل‌گیری طرح آرامگاه کمال الملک پرداخته خواهد شد. پس در ادامه با چیدانه همراه باشید.
آرامگاه کمال الملک در استان خراسان رضوی، ۲ کیلومتری جنوب شرقی شهر نیشابور، محله شادیاخ و در داخل باغ آرامگاه عطار قرار دارد. باغ عطار در محوطه تاریخی شادیاخ، از محله‌‌های کهن شهر نیشابور، در حدود یک کیلومتری غرب باغ آرامگاه حکیم عمر خیام نیشابوری قرار دارد.
هوشنگ سیحون، از اساتید پیشین دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران، در سال 1337 خورشیدی طرحی برای ساخت آرامگاه کمال الملک به انجمن آثار ملی ایران پیشنهاد کرد. این انجمن طرح را پذیرفت و از سیحون به عنوان طراح خواست کار را آغاز کند و خود کار نظارت پروژه را برعهده گرفت. در سال 1338 ساخت آرامگاه آغاز و در 12 فروردین 1342 تکمیل شد.
مقبره کمال الملک با زیربنای ۲۲ مترمربع و تناسب یک بر دو ساخته شده است. مصالح به کار رفته در بنای آرامگاه، بتن مسلح، سنگ و کاشی است. طراح آرامگاه با بهره‌گیری خلاقانه از قوس و با پیچشی در ایده کلی آن، با هندسه‌ای پیچیده به نتیجه‌ای متفاوت دست یافته است. این طرح نوآورانه، با بکارگیری سازه پوسته‌ای بتنی اجرا شده است. این آرامگاه 6 ایوانچه مقعر دارد که با کاشی معرق تزئین شده‌اند.
در طراحی مقبره کمال الملک برای هر واحد در نما یک قوس نیم‌دایره‌ای در نظر گرفته شده و در چهار ضلع مستطیل شش قوس زده شد. همچنین روی دو قطر هر مربع، دو قوس دیگر زده شده که از داخل با هم تلاقی دارند. به این ترتیب حجم بنا از قوس‌های متقاطع که روی قطرهای مربع زده شده، پدید آمده است. این قوس‌های متقاطع تداعی کننده “تاق‌های چهاربخش" در معماری سنتی ایران هستند. به طور کلی در مقبره کمال الملک، دو نوع قوس، دیده می‌شود:
حجم کلی آرامگاه کمال الملک از پوسته‌ای سه‌بعدی در فضا پدید آمده که در حرکتی نرم، دو نوع قوس یاد شده را به هم پیوند می‌دهند. برخورد قوس‌ها و پوشش آن‌ها در بالا، اشکال هندسی مخروطی شکلی بوجود آورده که اوج خلاقیت معماری را در بهره‌گیری از عناصر معماری سنتی ایران، در ترکیبی جدید و موزون، نشان می‌دهد. در این بنا مانند آرامگاه خیام، هندسه، نقش قابل توجه‌ای دارد و پیوند عمیقی میان بنا با نظام معماری ایرانی، برقرار کرده است. این بنا به گونه‌ای نمادین، طاق، تویزه و ایوان را در ذهن مخاطب تداعی می‌کند.
تزیینات آرامگاه کمال الملک، کاشی معرق لاجوردی، فیروزه‌ای و سفید بر روس قوس‌هاست که نقوش آن‌ها بسیار هنرمندانه بر روی سطح‌های منحنی نما به‌کار گرفته شده‌اند. هر چه به سمت خط تقارن قوس‌ها نزدیک‌تر می‌شویم این نقوش کوچک و کوچک‌تر می‌شوند. به گفته‌ی طراح کاشی معرق به کار رفته در آرامگاه، معماری کاشان، یعنی محل زادگاه کمال الملک را یادآوری می‌کند. نمای آرامگاه کمال الملک، تزیینات و همچنین رنگ کاشی‌‍‌ها، هماهنگی فراوانی با آرامگاه عطار در کنار آن دارد. تا جایی که شاید بازدیدکننده، در نگاه اول، گمان کند که این بناها بخشی از هم هستند.
ارتفاع سنگ قبر در آرامگاه، ۴۰ سانتی‌متر است که در بالا به شکل منشوری به ارتفاع ۲۰/۱متر درآمده. سنگ روی مقبره کمال الملک از دو قسمت مرتفع و خوابیده ولی یکپارچه تراشیده شده که روی قسمت مرتفع چهره کمال‌الملک بصورت نقش برجسته توسط آقای ابوالحسن صدیقی حجاری شده است.
مطالعات و پژوهش‌های سیحون در زندگی‌نامه و آثار این نقاش بزرگ بر حرکت قلم سیحون هنگام طراحی، بی‌تاثیر نبوده است. نظم در فرم آرامگاه کمال الملک که از مفاخر هنر نقاشی ایران است در نوع نقاشی استاد هم مشاهده می‌شود. در واقع هوشنگ سیحون نرمی حرکت در نقاشی استاد را توانسته وارد طرح بنای آرامگاه کند. از طرفی سکون و آرامش مقبره می‌تواند نشانی از تبعید استاد به نیشابور باشد. شیوه معماری مقبره از معماری کاشان و محل تولد این نقاش الهام گرفته است.
در معماری آرامگاه کمال الملک به قوس و رنگ توجه زیادی شده که این بنا را به آثار معماری ایرانی نزدیک کرده است. قوس معماری ایرانی در این بنا به فرمی نوین تبدیل شده و حجم با به کارگیری معماری نوین و معاصر و الهام از فرهنگ و سنت معماری بومی ایران تکامل یافته است.
برای آشنایی با دیگر آثار معماری کم نظیر ایرانی مطلب معماری پیچیده و پیشرفته بادگیر معین رفسنجان! را از دست ندهید.